Türkiye'de Gelir Üzerinden Alınan Vergilere Yönelik Vergi Reformu Önerisi

Dr. Alaattin DEMİR

İÇİNDEKİLER

Sayfa

ÖNSÖZ . V

TEŞEKKÜR . V

İÇİNDEKİLER . V

TABLOLARIN LİSTESİ . V

ŞEKİLLERİN LİSTESİ . V

GİRİŞ. 1

BİRİNCİ BÖLÜM . 5

GELİR ÜZERİNDEN ALINAN VERGİLERİN KAVRAMSAL VE TEORİK ÇERÇEVESİ . 5

1.1. Gelir Vergisinin Kavramsal Çerçevesi  5

1.1.1. Gelirin Tanımı . 6

1.1.2. Gelirin Tanımına Yönelik Teorik Yaklaşımlar . 6

1.1.2.1. Kaynak Teorisi  7

1.1.2.2. Safi Artış Teorisi . 8

1.1.2.3. Haig-Simons Teorisi . 10

1.1.2.4. Kleinwatcher Teorisi . 11

1.2. Gelirin Özellikleri, Unsurları, Mükellefleri . 14

1.2.1. Gelir Vergisi Türleri  15

1.2.1.1. Sedüler Gelir Vergisi  15

1.2.1.2. Üniter Gelir Vergisi  16

1.2.2. Gelir Vergisi Sistemleri . 17

1.2.2.1. Kapsamlı Gelir Vergisi Sistemi  17

1.2.2.2. İkili Gelir Vergisi Sistemi . 18

1.2.2.3. Yarı İkili Gelir Vergisi Sistemi . 20

1.2.2.4. Düz Oranlı Gelir Vergisi Sistemi  21

1.2.2.5. Kutu Sistemi  31

1.2.3. Gelirin Özellikleri  32

1.2.3.1. Gelirin Şahsiliği Özelliği  32

1.2.3.2. Gelirin Yıllık Olma Özelliği . 33

1.2.3.3. Gelirin Elde Edilmiş Olma Özelliği  33

1.2.3.4. Gelirin Gerçek ve Safi Olma Özelliği . 33

1.2.4. Gelir Vergisinin İlkeleri  34

1.2.4.1. Kanunilik İlkesi . 34

1.2.4.2. Ödeme Gücü İlkesi  35

1.2.4.3. Genellik İlkesi . 36

1.2.4.4. Belirlilik İlkesi  37

1.2.4.5. Uygunluk İlkesi . 37

1.2.4.6. Esneklik İlkesi . 38

1.2.4.7. Verimlilik İlkesi  38

1.2.4.8. İstikrar İlkesi . 39

1.2.4.9. Yeterlik İlkesi  39

1.2.5. Gelir Vergisi Kanununun Avantajları ve Dezavantajları . 39

1.2.5.1. Gelir Vergisi Kanununun Avantajları . 40

1.2.5.2. Gelir Vergisi Kanununun Dezavantajları  40

1.2.6. Gelir Vergisi Vergi Yükü  42

1.3. Kurumlar Vergisinin Teorik Çerçevesi . 45

1.4. Kurumlar Vergisinin Konusu, Kurum Kazancının Unsurları ve Özellikleri . 54

1.5. Vergi Reformu’nun Kapsamı ve Teorik Çerçevesi . 63 İçindekiler 

1.6. Gelir Üzerinden Alınan Vergilere Yönelik Vergi Reformu  67

İKİNCİ BÖLÜM . 69

TÜRK POZİTİF HUKUNDA GELİR VE KURUMLAR VERGİSİNİN GENEL GÖRÜNÜMÜ 69

2.1. Gelir Vergisinin Genel Görünümü  71

2.1.1. Gelirin Tanımı, Unsurları ve Mükellefiyete İlişkin Bilgiler  77

2.1.2. Ticari Kazanç . 81

2.1.2.1. Ticari Kazancın Tespit Edilme Yöntemleri ve Beyanı  82

2.1.2.2. Ticari Kazancın Tespitinde İndirim Konusu Yapılacak Giderler . 84

2.1.2.3. Ticari Kazancın Tespitinde İndirim Konusu Yapılamayacak Giderler  85

2.1.2.4. Ticari Kazanca İlişkin İstisnalar . 85

2.1.3. Zirai Kazanç  86

2.1.3.1. Zirai Kazancın Tespit Edilmesi ve Beyanı . 88

2.1.3.2. Zirai kKazanca İlişkin İstisnalar . 91

2.1.4. Ücret Geliri  92

2.1.4.1. Ücret Gelirinin Tespit Edilmesi ve Beyanı . 94

2.1.4.2. Ücret Gelirine İlişkin İstisna ve Muafiyetler  97

2.1.5. Serbest Meslek Kazancı  98

2.1.6. Gayrimenkul Sermaye İradı  101

2.1.7. Menkul Sermaye İradı . 105

2.1.8. Diğer Kazanç ve İratlar . 111

2.1.9. Diğer İndirimler ve Gelir Vergisinin Beyanı . 116

2.2. Kurumlar Vergisinin Genel Görünümü . 122

2.2.1. Kurum Kazancının Tanımı ve Mükellefiyete İlişkin Bilgiler . 124

2.2.2. Kurumlar Vergisi Kanunu’nda Yer Alan Muafiyetler . 126

2.2.3. Kurumlar Vergisi Kanunu’nda Yer Alan İstisnalar  128

2.2.4. Kurumlar Vergisi Kanunu’nda Yer Alan İndirimler  130

2.2.5. Kurumlar Vergisi Kanunu’nda Yer Alan Vergi Güvenlik Müesseseleri . 131

2.2.5.1. Kontrol Edilen Yabancı Kurum Kazancı  131

2.2.5.2. Örtülü Sermaye . 132

2.2.5.3. Transfer Fiyatlandırması Yoluyla Örtülü Kazanç Dağıtımı  133

2.2.6. Tasfiye, Birleşme, Devir, Hisse Değişimi . 134

2.2.7. Kurumlar Vergisinin Beyanı, Oranı, Tarhı ve Ödenmesi 135

2.2.8. Kurumlar Vergisinde Tevkifat Sistemi . 136

2.2.9. İndirimli Kurumlar Vergisi Sistemi ve Uygulaması  137

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM . 139

TÜRKİYE’DE VE DÜNYA’DA GELİR ÜZERİNDEN ALINAN VERGİLERİN KARŞILAŞTIRILMASI VE REFORM ÖNERİSİ . 139

3.1. Gelir ve Kurumlar Vergisi Reformu  144

3.1.1. Türkiye’de Gelir Üzerinden Alınan Vergilere İlişkin Sorunlar ve Gelir ve Kurumlar Vergisi Reformu Gereksinimi . 146 İçindekiler

3.1.1.1. Mevzuat Hükümlerinin Eski, Karmaşık Yapıda Olması ve Sıklıkla Değiştirilmesi  151

3.1.1.2. Vergi Harcamalarının Elde Edilen Vergi Gelirlerine Oranla Çok Fazla Olması . 163

3.1.1.3. Gelir Vergisi ve Kurumlar Vergisi Kanunları Arasındaki Farklar Sebebiyle Hazine Gelirlerinin Azalması, Tarife Farklılıklarının Vergiden Kaçınmaya Sebebiyet Vermesi  186

3.2. Gelir ve Kurumlar Vergisi Reformunun Etkileri . 192

3.3. Türkiye’de ve Dünya’da Gelir Üzerinden Alınan Vergilerin Karşılaştırılması . 201

3.3.1.Türkiye’de Gelir Üzerinden Alınan Vergilerin Değerlendirilmesi . 201

3.3.2. Dünya’da Gelir Üzerinden Alınan Vergilerin Değerlendirilmesi . 205

3.3.2.1. Estonya’da Gelir Üzerinden Alınan Vergilerin Değerlendirilmesi  206

3.3.2.2. Letonya’da Gelir Üzerinden Alınan Vergilerin Değerlendirilmesi  209

3.3.2.3. Litvanya’da Gelir Üzerinden Alınan Vergilerin Değerlendirilmesi . 212

3.3.2.4. Macaristan’da Gelir Üzerinden Alınan Vergilerin Değerlendirilmesi  216

3.3.2.5. Slovakya’da Gelir Üzerinden Alınan Vergilerin Değerlendirilmesi  218

3.3.2.6. Rusya’da Gelir Üzerinden Alınan Vergilerin Değerlendirilmesi  221

3.3.2.7. Romanya’da Gelir Üzerinden Alınan Vergilerin Değerlendirilmesi . 224

3.3.2.8. Bulgaristan’da Gelir Üzerinden Alınan Vergilerin Değerlendirilmesi  227

3.4. Gelir Üzerinden Alınan Vergilere İlişkin Reform Önerisi . 236

3.4.1. Gelir Üzerinden Alınan Vergilerin Tek Bir Kanunda Toplanması . 236

3.4.2. Gelir Üzerinden Alınan Vergilerde Vergi Harcamalarının Azaltılması  238

3.4.3. Gelir Üzerinden Alınan Vergilerde Kanun Dilinin Sadeleştirilmesi, Anlaşılır, Açık ve Yalın Bir Kanunun Oluşturulması  239

3.4.4. Gelir Üzerinden Alınan Vergilerde Düz Oranlı Tarifenin Kullanılması  240

3.4.5. Vergi Uyumu Bakımından Değerlendirilmesi. 243

3.4.6. Vergileme İlkeleri Bakımından Değerlendirilmesi  249

3.4.6.1. Adalet İlkesi Bakımından Değerlendirilmesi . 249

3.4.6.2. Basitlik İlkesi Bakımından Değerlendirilmesi  251

3.4.6.3. Etkinlik İlkesi Bakımından Değerlendirilmesi  253

3.4.6.4. Tarafsızlık İlkesi Bakımından Değerlendirilmesi  254

3.5. Literatür Taraması . 255

DEĞERLENDİRME VE SONUÇ . 262

KAYNAKLAR . 275

TABLOLARIN LİSTESİ

Tablo Sayfa

Tablo 2.1. Düz Oranlı Vergi Sistemini Uygulayan Ülkeler, Uygulamaya Başlangıç Yılları ve Uygulama Başlangıç Yıllarında Uygulanan Gelir ve Kurumlar Vergisi Oranları . 25

Tablo 2.2. Çocuğu olmayan, ortalama bir ücretlinin vergi yükü  44

Tablo 2.3. Kazanç Vergisinin Alındığı Kaynakların, Kazanç Vergisi İçindeki Yüzdelik Payları . 48

Tablo 2.4. Ülkeler ve Uyguladıkları Kurumlar Vergisi Oranları (2024)  62

Tablo 3.1. Menkul kıymet beyan durumu özet tablosu . 111

Tablo 4.1. 2024-2026 dönemi merkezi yönetim bütçe kanununa eklenen vergi harcaması tahminleri (milyon TL) . 166

Tablo 4.2. 2024 yılı merkezi yönetim bütçe dengesi  169

Tablo 4.3. 2024-2026 dönemi merkezi yönetim bütçe kanununa eklenen vergi harcaması tahminlerinin, kanunlar bazında yüzdelik dağılımı . 172

Tablo 4.4. 2022-2026 dönemi vergi harcaması tahminlerinin GSYH’ye oranı . 173

Tablo 4.5. 2023 yılı vergi harcamalarının aynı vergi türünden tahsilata oranı  176

Tablo 4.6. GVK gereği en çok vergi harcaması yapılan kanun maddeleri, tutarları ve gelir vergisi için yapılan vergi harcamaları içindeki payı (2022)  178 Dr.Alaattin DEMİR

Tablo 4.7. KVK gereği en çok vergi harcaması yapılan kanun maddeleri, tutarları ve kurumlar vergisi için yapılan vergi harcamaları içindeki payı (2022)  184

Tablo 4.8. Vergi rekabet edebilirlik endeksi (2024) . 196

Tablo 4.9. Kişi Başına Düşen Milli Gelire Göre Gelirin Sınıflandırılma Kriteri . 200

Tablo 4.10. Türkiye’nin ve Seçilmiş Ülkelerin Vergi Sistemlerinin Karşılaştırılması (2024). 236

Tablo 4.11. Literatür Özeti  260v

ŞEKİLLERİN LİSTESİ

Şekil Sayfa

Şekil 4.1. Vergi Karmaşıklığı Endeksi Sıralaması, 2022  161

Şekil 4.2. Estonya Vergi Gelirleri, (1991-2022) . 208

Şekil 4.3. Estonya Kişi Başına Düşen Milli Gelir Vergi Gelirleri, (1996-2024) . 209

Şekil 4.4. Letonya Vergi Gelirleri, (1994-2022) . 211

Şekil 4.5. Letonya Kişi Başına Düşen Milli Gelir Vergi Gelirleri, (1988-2024) . 212

Şekil 4.6. Litvanya Vergi Gelirleri, (1991-2022)  215

Şekil 4.7. Litvanya Kişi Başına Düşen Milli Gelir Vergi Gelirleri, (1991-2024) . 215

Şekil 4.8. Macaristan Vergi Gelirleri, (1981-2022)  217

Şekil 4.9. Macaristan Kişi Başına Düşen Milli Gelir Vergi Gelirleri, (1969-2024) . 217

Şekil 4.10. Slovakya Vergi Gelirleri, (1992-2022) . 220

Şekil 4.11. Slovakya’da Kişi Başına Düşen Milli Gelir Vergi Gelirleri, (1969-2024) . 221

Şekil 4.12. Rusya Vergi Gelirleri, (1992-2022)  223

Şekil 4.13. Rusya’da Kişi Başına Düşen Milli Gelir Vergi Gelirleri, (1969-2024) . 224

Şekil 4.14. Romanya Vergi Gelirleri, (1981-2022) . 226 Dr.Alaattin DEMİR

Şekil 4.15. Romanya’da Kişi Başına Düşen Milli Gelir Vergi Gelirleri, (1990-2023) . 226

Şekil 4.16. Bulgaristan Vergi Gelirleri, (1990-2022)  229

Şekil 4.17. Bulgaristan’da Kişi Başına Düşen Milli Gelir Vergi Gelirleri, (2000-2024) . 230