Anayasa Mahkemesi Kararlarının Yorum Yöntemleri Açısından İncelenmesi_{( Anayasa Mahkemesinin ilk elli yılı: 1962-2012 )}

Ömer GEDİK

 

İÇİNDEKİLER 

İTHAF.III 

ÖNSÖZ .V 

İÇİNDEKİLER .VII 

KISALTMALAR. XVII 

GİRİŞ 

YORUM SORUNUNA YAKLAŞIM VE İZLENECEK YOL 

I.YAŞAYAN BİR MEKANİZMA OLARAK YARGI KARARLARININ

İŞLEVLERİ.1 

II.HUKUKUN ANAYASALAŞMASININ ANAYASAL YORUMU ÖNE ÇIKARMASI 6 

A. Kavram Olarak Hukukun Anayasalaşması 6 

B.Anayasa Mahkemelerinin Hukukun Anayasalaşmasındaki Hızlandırıcı Etkisi .7 

C.İnsan Hakları Öğretisinin Hukukun Anayasalaşmasındaki Hızlandırıcı Etkisi .7 

D. Yargı Organlarının Hak Temelli Yorumu 8 

III.TEORİNİN UYGULAMADAKİ YANSIMALARI VE İZLENECEK YOL.9

BİRİNCİ BÖLÜM 

ANAYASAL YORUMUN TEORİK ÇERÇEVESİ 

I. YORUMA İLİŞKİN TEMEL BİLGİLER.12 

A. Yorum Kavramı12 

1. Anlama ve Yorumlama İlişkisi .12 

2. Klasik Hukuk Öğretisinde Yorum Kavramı .13 

B. Yorum Çeşitleri 16 

1. Yasama Yorumu .17 

a. Genel Olarak.17 

b. Yasama Yorumunun Gerçek Bir Yorum Çeşidi Olmadığı Görüşü 18 

c. Ülkemizde Yasama Yorumunun Tarihi Görünümü 19 

d. Günümüzde Yasama Yorumu 21 

2. İdari Yorum.22 

3. Yargı Yorumu .23 

a. Genel Olarak.23

b. Yargı Yorumunda Anayasal Yorumun Yeri .24 

c. Anayasal Yorumda Yargı Yorumu Tercihinin Sebepleri25 

4. Bilimsel Yorum.26 

C. Klasik Yorum Yöntemleri 26 

1. Deyimsel Yorum Yöntemi 31 

a. Genel Olarak.31 

b. Deyimsel Yorumun Bir Alt Türü Olarak Kavramsal Yorum .33 

c. Deyimsel Yorum Yönteminin Değerlendirilmesi .33 

2. Tarihsel (Kronolojik) Yorum Yöntemi .35 

a. Yasa Koyucunun İradesinin Yansıması Olarak Tarihsel Yorum 35 

b. Tarihsel Yorumun Değerlendirilmesi .36 

3. Sistematik Yorum Yöntemi 36 

a. Kurallar Sistemi Bütünü Olarak Hukuk36 

b.Anayasanın Bir Bütün Olarak Yorumlanması İlkesi ve Sistematik Yorum.40 

c. Sistematik Yorum Yönteminin Anayasal Yorumdaki Önemi 41 

4. Amaçsal Yorum Yöntemi .42 

D. Yorum Faaliyetinde Yardımcı Araçlar (Mantık Kuralları).43 

1. Kıyas .43 

2. Aksi İle İspat .44 

3. Evleviyet (Argumentum A Fortiori) .45 

E. Temel Bilgilere İlişkin Değerlendirme .46 

II. ANAYASAL YORUMUN ORTAYA ÇIKIŞI VE İŞLEVİ .48 

A. Anayasa Yargısının Ortaya Çıkışı Sürecinde Anayasal Yorum .48 

1.Anayasa Yargısının Felsefi Temelleri: Normlar Hiyerarşisi, AnayasanınÜstünlüğü İlkesi ve Federalizm 48 

2.Anayasa Yargısının İlk Örnekleri Bağlamında Yargıç Marshall’ın Sistematik Yorum Yöntemi 53 

a. Anayasa Yargısını Doğuran Sistematik Yorumun Tarihi Süreci 53 

b. Anayasal Normun Anlam Bakımından Uygulanması .56 

B. Anayasa Yargısının İşlevi Bağlamında Anayasal Yorum.59 

1. Hak ve Özgürlükleri Korumak: Bekçilik 59 

a. Genel Olarak .59 

b. Anayasa Yargısının Bekçilik İşlevi ve Anayasal Yorumun Önemi 63 

2. Anayasal Kurumlar Dengesini Sağlamak: “Hakemlik” 64 

a. Genel Olarak Kurumlar Dengesi .64

aa. Yatay Erkler Ayrılığı Bağlamında Kurumlar Dengesi 65 

bb. Türkiye İçin Bir Öneri.66 

aaa. Güçlü yürütme .66 

bbb. Yürütmenin Hem Görev Hem De Yetki Oluşu .67 

ccc. Parlamentoların işlevlerini yitirmesi.67 

cc. Dikey Erkler Ayrılığı Bağlamında Kurumlar Dengesi.68 

b. Anayasa Yargısının Hakemlik İşlevi ve Anayasal Yorum69 

III. ANAYASAL YORUMUN MEŞRULUĞU .69 

A. Yasamanın Takdir Yetkisi Ve Anayasal Yorum 70 

1. Anayasa Yargısının Meşruluğu.70 

a. Meşruiyet (Legitimitate- Legitimacy) .70 

b. Anayasa Yargısının Meşruluğu.73 

aa. Genel Olarak73 

bb. Biçimsel (Şekli) Meşruluk 74 

cc. İşlevsel Meşruluk.74 

aaa. Çoğulcu Demokrasi ve Anayasa Yargısı .74 

aaaa. Çoğunluğun Baskıcı Eğilimlerinin Frenlenmesi  İhtiyacı .75 

bbbb. Çoğunluğun İçindeki Ayrıksı Unsurların Korunması 75 

bbb. Anayasa Yargısının Yasaların Meşruluğunu Güçlendirme İşlevi76 

2.İşlevsel Meşruluk Bağlamında Demokrasi ve Hukuk Devleti Gerilimi77

a. Demokrasi Kavramı ve Unsurları77 

b. Genel Olarak Hukuk Devleti Kavramı81 

aa. İktidarı Sınırlandırmanın Bir Aracı Olarak Hukuk Devleti.81 

bb. Anayasa Mahkemesi Kararları’nda Hukuk Devleti Anlayışı .86 

aaa. Genel Olarak86 

bbb. Anayasa Mahkemesine Göre Hukuk Devletinin Unsurları .86 

c.Yasaların Anayasaya Uygunluğunun Yargısal Denetimi BağlamındaHukuk Devleti ve Demokrasi Gerilimi .89 

B. Anayasal Yorum Ve Yerindelik Tartışmaları .93 

1.Siyasal Tercihlerin Kaynağı: “Kamu Yararı Anlayışındaki Farklılık” .93

a. Genel Olarak “Kamu Yararı” Kavramı .93 

b. Farklı Kamu Yararı Anlayışı ve Anayasal Yorum 96 

2. Erkler Ayrılığı ve Yargısal Aktivizm Tartışmaları .103

a.Genel Olarak Tarihi Gelişim Süreci İçerisinde Erkler Ayrılığı Kavramı 103 

b.İnsan Haklarının Gelişmeci Özelliği ve Yargısal Aktivizmin Anlamı 106 

c.Yargısal Aktivizm Tartışmaları Karşısında Genişletici Yorum Örnekleri.112 

aa. İHAM112 

aaa. Yaşayan Belge ve Genişletici Yorum Yöntemi .112 

bbb. Olumlu Yükümlülükler Kuramı 115 

aaaa. Belçika Dil Davası.117 

bbbb. Lopez Ostra Kararı .119 

cccc. Maşallah Öneryıldız Kararı .120 

bb. Federal Almanya Anayasa Mahkemesi 122 

aaa. Anayasal Hükümlerin Yatay İlişkilere Uygulanması İlkesi (Drittwirkung der Grundrechte) .124 

bbb. İhmal Yoluyla Anayasaya Aykırılık.127 

cc. Macaristan Anayasa Mahkemesi.128 

dd. Polonya Anayasa Mahkemesi.132 

IV. ANAYASAL YORUMUN ÖNEMİ VE ÖZELLİKLERİ 133 

A. Anayasal Yorumun Önemi .134 

1. Anayasa Normunun Somutlaştırılması Gereği134 

2. İnsan Hakları ve Anayasal Değerlerin Evrenselleşmesi136 

3.İnsan Haklarının İhlalinin Tespiti Yoluyla Yasama Organını HareketeGeçirmek.137 

a.Bireysel Başvuru Mekanizmasının Parlamentoları Harekete Geçirici İşlevi137 

b.Bireysel Başvuru Mekanizmasının Pozitif Hukuku Doğal Hukuka Yaklaştırması ve Genişletici Anayasal Yorumun Önemi139 

B. Anayasal Yorumun Özellikleri .141 

1. Anayasa Toplumsal Değişikliklere Ayak Uydurmalıdır .141 

2. Anayasa Hukukuna Özgü Yorum İlkeleri.142 

a. Temel Haklar Lehine Yorum İlkesi (In Dubio Pro Libertate) .144 

b. Anayasaya Uygun Yorum İlkesi .146 

aa. Genel Olarak146 

bb. Avrupa Uygulamasında Anayasaya Uygun Yorum 148 

c. Anayasanın Bir Bütün Olarak Yorumlanması İlkesi .151 

d. Pratik Uyuşum İlkesi.152 

e. Fonksiyonel Doğruluk İlkesi .154

f. İstisnaların Dar Yorumlanması İlkesi 154 

İKİNCİ BÖLÜM 

ANAYASA MAHKEMESİNİN YORUM YÖNTEMİ 

I. GENEL OLARAK 159 

II. DEYİMSEL YORUM YÖNTEMİ162 

A. Genel Olarak.162 

B. Normun Garamatik Olarak İncelenmesi .163 

C. Normun Anlamsal Olarak İncelenmesi .164 

1. Genel Olarak .164 

2. Normun açık anlam barındırması164 

3. Normun sözlük anlamıyla incelenmesi .166 

D. Geçici Maddelerin Deyimsel Yorumla Serüveni 166 

1. Genel Olarak .166 

2.1961 Anayasası’nın Geçici 4. Maddesinin Deyimsel Yorumunu AşmaÇabaları 168 

a. Genel Eğilim.168 

b.Anayasa Mahkemesi’nin “Lex Posterior Derogat Legi Priori/sonrakikural öncekini ortadan kaldırır” Kuralı Vasıtasıyla Geçici 4. MaddeyiAşması 169 

c.Anayasa Mahkemesi’nin “İhmal Yoluyla” Geçici 4. Maddeyi Aşması 171 

3.Anayasası Geçici 15. Maddesi’nin Kalıcılaşmasında Deyimsel YorumunEtkisi.172 

a. Hukuki Durum ve Bu Konuya İlişkin Öğretideki Tartışmalar172 

b.Siyasi Parti Kapatma Davalarında AYM’nin Geçici 15. Maddeye Yaklaşımı .181 

c.“Lex Specialis Derogat Legi Generali/ Özel Hükmün Genel HükmeÖnceliği” İlkesinden Hareketle Geçici 15. Maddenin Kalıcılaşması 185 

aa. Genel Olarak .185 

bb. Özgürlük Karinesi ve “In Dubio Pro Libertate” Kuralının  İhmali 187 

4.Demokratik Barış Hareketi Partisi Davası ve “İhmal” Yoluna Geri Dönüş 189 

a. Genel Olarak .189 

b. Anayasa’nın Üstünlüğü ve Bağlayıcılığı.190 

c. Anayasa’nın Doğrudan Uygulanması191 

d. Ulusal Üstü İnsan Hakları Metinlerinin Kurtarıcılığı192

e. Değerlendirme.193 

5.Mahkemenin Deyimsel Yorum Yöntemine Karşı Muhalefet ve Ek Gerekçe Yazıları .194 

E.Deyimsel Yorumun Hukuk İle Gerçeklik Arasına Mesafe Koyan İşlevi 198

III. TARİHSEL YORUM YÖNTEMİ 199 

A. Genel Olarak.199 

B.Anayasası’nın Uygulanışının İlk Yıllarında Sübjektif Tarihsel Yorum Yönteminin Öne Çıkması .200 

C.Ülkemizde Kırılma Noktaları Ve Tarihsel Yorumun Öne Çıktığı Alanlar 217 

1. Genel Olarak .217 

2. Laiklik İlkesine İlişkin Kararlarda Tarihsel Yorumun Çekiciliği .220 

a. Diyanet İşleri Başkanlığı’nın Varlığı 220 

b. Nüfus Cüzdanlarında Din Hanesinin Yer Alması .222 

3. Üç Kırılma Noktasının Birleştiği Siyasi Parti Kapatma Davaları .224 

a.Merkez-Çevre İlişkisi Bağlamında Mahkemenin Bölünmez BütünlükYorumu.226 

aa. AYM’nin Hukuku Aşan Yorum Tarzı 226 

bb. Sosyalist Parti Kararı 227 

cc. HEP Kararı228 

dd.“Bölünmez Bütünlük Kapsamında” Tarihsel Yoruma Verilen Ağırlığın İHAM’daki Yansımaları230 

b. Siyasi Parti Kararlarında Laiklik İlkesinin Tarihsel Yorumu231 

c.Ulus Temelli Yurttaş Algısının “Anayasal Yurttaşlık” Kavramına Evrilememesinde AYM’nin Tarihsel Yorumunun Etkisi233 

aa. Genel Olarak “Anayasal Yurttaşlık” Kavramının Kurumsallaşama-masında AYM’nin Rolü233 

bb. TBKP Kararı.235 

cc. HEP Kararı237 

dd. HADEP Kararı238 

ee. İHAM’ın Yaklaşımı 239 

4.Tarihsel Yorum Yönteminin Çatışma Alanlarında Ortaya ÇıkardığıAYM’nin “Kendine Özgü” Yaklaşımı 240 

a. Genel Olarak .240 

b. AYM’nin “Kendine Özgü Laiklik” Anlayışı 240 

c. AYM’nin “Kendine Özgü Bölünmez Bütünlük” Anlayışı 243 

d. AYM’nin “Kendine Özgü Yurttaşlık” Anlayışı 248 

D. AYM Kararlarında Tarihsel Yorumun Çekiciliğne Eleştiri250

IV. SİSTEMATİK YORUM YÖNTEMİ252 

A. Genel Olarak.252 

B.Aym Kararlarında Sistematik Yorumun Anayasa’nın Ruhu’na Aykırı Değişikliklere İmkân Tanımaması 253 

C.Değiştirilemez Maddelerin Genişletilmesinde Sistematik Yorumun Etkisi .255 

1.1961 Anayasası Döneminde Değiştirilemez Maddelerin GenişlemesindeSistematik Yorum.255 

a. 1971 Anayasa Değişiklikleri Öncesindeki Durum257 

aa. Değiştirilemezlik Hükmünün Sadece Cumhuriyet Kelimesine İn-dirgenemeyeceği Yorumu .257 

bb. Anayasanın Uyum İçinde Bulunan Genel Hükümlerinin, Anayasa Değişiklikleri İle Bozulmaması Gerektiği Yorumu 259 

b. Anayasa Değişikliklerinden Sonraki Durum.260 

aa. 1971 Değişikliklerinde AYM’ye Getirilen Esas Bakımından  Denetim Yasağı.260 

bb. AYM’nin Anayasa Değişikliklerini Yasaklayan Kuralların Biçim Kuralı Olduğu Yönündeki Yorumu 261 

2.1982 Anayasası Döneminde Değiştirilemez Maddelerin GenişlemesindeSistematik Yorum.265 

a.Anayasası ile AYM’ye Getirilen Esas Bakımından Denetim Yasağı.265 

b.Türban Kararı ve 1961 Anayasası Dönemindeki İçtihada Geri Dönüş 266 

D. SİSTEMATİK YORUMUN DEĞERLENDİRİLMESİ .270 

1.Anayasa Değişikliklerinin AYM Kararlarına Etkisi: Sistematik YorumunGözden Kaçan İşlevi .270 

2. Devleti Dönüştüren Anayasa Değişiklikleri270 

a.Devletin İnsan Haklarına Yaklaşımını Değiştiren Anayasa Değişikliği.271 

b.Temel Hakların Sınırlanması Bakımından Devletin Temel Organlarına Yüklenen Özen Yükümlülüğü.272 

c. Değiştirilmesi Yasak Hükümlerdeki Dolaylı Evrim .273 

3. Özgürlükler Rejiminde Yapılan Değişiklikler 276 

V. AMAÇSAL YORUM YÖNTEMİ 281 

A. GENEL OLARAK .281 

B. AYM’YE GÖRE AMAÇSAL YORUMUN ANLAMI283 

C.AYM’nin Yetki Alanını Genişletirken Amaçsal Yorum Yöntemini Kullanması 285

1. Genel Olarak .285 

2.Yürürlüğün Durdurulması Kararı ve Amaçsal Yorumun Karara Etkisi .285 

a. Genel Olarak 285 

b. 1993 Yılına Kadar AYM’nin Yaklaşımı .286 

c. Amaçsal Yorumun Dönüştürücü Etkisi.288 

aa. Genel Olarak.288 

bb. Yargı Yetkisinin Özünde Yer Alan Yürürlüğü Durdurma .289 

cc.Anayasa Yargısını Etkin Kılmanın Bir Aracı Olarak Yürürlüğü Durdurma.290 

dd.Anayasa’ya Aykırı Kuralların Olabildiğince Çabuk Ortadan Kaldırılmasının Bir Aracı Olarak Yürürlüğü Durdurma291 

ee. Yürürlüğü Durdurma Kararının “Kamu Yararını” ve “Kamu Düzenini” Kollamak Amacıyla Verilebileceği Gerekçesi .292 

aaa. AYM’nin Yaklaşımı.292 

bbb. AYM’nin Yaklaşımına Bir Eleştiri 293 

3. Yorumlu Ret Kararları ve Amaçsal Yorum 294 

a. Genel Olarak .294 

b. Anayasa Mahkemesinin Çeşitli Yorumlu Ret Kararları294 

c. Yorumlu Ret Bağlamında Gerekçenin Bağlayıcılığı Sorunu 300 

aa. Genel Olarak Gerekçe Kavramı.300 

bb. AYM’ye Göre Gerekçenin Bağlayıcılığı 303 

aaa. Gerekçeyle Kararın Birlikte Yasama Etkinliklerini Yönlen-dirme İşlevi Görmesi 304 

bbb. Hukuk Devleti İlkesinden Hareketle Gerekçenin Bağlayıcılığı .306 

cc. Karar Gerekçelerinin Bağlayıcı Olduğu Yönündeki Görüş 307 

aaa. Hüküm Fıkrası İle Gerekçenin Birbirinden Ayrı Düşünüleme-yeceğinden Hareketle Gerekçenin Bağlayıcılığı .308 

bbb. Yasama Organının İptal Edilen Düzenlemeleri Yeniden  Yasalaştırmasının Suç Oluşturduğu Görüşünden Hareketle  Gerekçenin Bağlayıcılığı.309 

dd. Karar Gerekçelerinin Bağlayıcı Olmadığı Yönündeki Görüş 310 

D.AYM’nin OHAL KHK’larını Nitelendirme Yetkisini Kendinde Görmesi Ve Amaçsal Yorumun Bu Nitelendirmedeki Etkisi 311 

1. Anayasasına Göre OHAL KHK’larının Yargısal Denetimi 311 

2. AYM’ye Göre Olağanüstü Yönetim Usullerinin Amacı.312 

3.OHAL’in Gerekli Kıldığı Konular, Neden ve Amaç Öğeleri BakımındanAYM’nin Kararı 313

4. Amaçsal Yorumun Hukuk Devletini Güçlendiren Fonksiyonu 314 

E. AYM’nin 367 Kararı Ve Amaçsal Yorumun Karara Etkisi 314 

1. AYM’nin Kararı Öncesinde Öğretideki Görüşler .314 

2. AYM’nin 367 Kararı.317 

F.Cinsiyet Eşitliğinin Hayata Geçmesinde Kamu Yararı Ve Kamu DüzeniKavramları Engeli.320 

1. Genel Olarak .320 

2. AYM’nin Eşitlik Anlayışı .321 

3. AYM’nin Eşitliğe İlişkin Çelişkili Kararları.327 

a.AYM’nin Kamu Düzeni ve Kamu Yararı Gerekçesiyle Cinsel Özgürlüğe Statü Getiren Kararı .327 

b.AYM’nin Karşılaştırmalı Hukuk Verilerini ve Uluslararası Belge veSözleşmeleri “Destek Norm” Olarak Kullandığı Eşitliğe İlişkin Kararı .329 

c.Daraltıcı Yorum Yönteminin Yanıltıcılığı ve AYM’nin Hak TemelliYaklaşımdan Sapması331 

d. AYM’nin Zina Kararları .333 

e. AYM’nin Namus Cinayeti Kararı .336 

aa. İtiraza Konu Olan Maddenin Anlamı .336 

bb. Anayasa Mahkemesinin Yaklaşımı .337 

cc.Kadının Yaşam Hakkı İle Erkeğin Yaşam Hakkı Arasında Oluşturulan Kademelenme .338 

dd. Dolaylı Ayrımcılığın Göz Önüne Alınmaması 338 

f.AYM’nin Evli Kadının Önceki Soyadının Kullanımına İlişkin VermişOlduğu Kararları339 

aa. Genel Olarak AYM’nin Önünde Kadının Kimlik Mücadelesi 339 

bb. AYM’nin Kamu Yararı ve Kamu Düzeninin Sağlanması İçin 

Kadının Kocasının Soyadını Kullanması Gerekliliği Düşüncesi 340 

aaa. İtiraza Konu Olan Maddenin Anlamı 340 

bbb. AYM’nin Yaklaşımı .340 

cc.AYM’nin İkinci Soyadı Kararı Mahkemenin Tutarlılığı mı? Tutuculuğu mu?341 

aaa. AYM’nin Yaklaşımı341 

bbb. AYM Aynı Konuda Vermiş Olduğu Kararını Daha Sonra Değiştirebilir mi? 342 

aaaa. Anayasada Yapılan Değişiklikler .344 

bbbb. Ortam ve Koşullarda Oluşan Başkalaşmalar .346 

e.AYM’nin Ayrımcılığı Ortadan Kaldıran “Çocuğun Soyadı” Kararı .347

G.Kamu Düzeni Ve Kamu Yararı Kavramlarını Aşmanın Bir Yolu: “Anayasa Madde 13’ün Keşfi” .348 

1. İtiraza Konu Olan Maddenin Anlamı348 

2. Mahkemeye Göre Ortam ve Koşullardaki Başkalaşmalar 349 

3. Anayasanın 13. Maddesinin Karara Etkisi 349 

H. Amaçsal Yorumun Değerlendirilmesi 350 

SONUÇ .353 

KAYNAKÇA365