Anayasa Yargısında İlk İnceleme

ANAYASA YARGISINDA İLK İNCELEME



Özen ÜLGEN



- İptal Davasında Başvuru Hakkının Sınırları

- İptal Davasının Konu Bakımından Sınırı

- İptal Davasının Yetki Bakımından Sınırı

- İtiraz Yolunda Başvuru Hakkının Sınırları

- İtiraz Yolunda Başvuru Yetkisi: Davaya Bakan Mahkeme

- İtiraz Yolunda Başvuru Konusu: Davada Uygulanacak Kural



İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ..............................V

İÇİNDEKİLER...........................................VII

KISALTMALAR.................................XV

GİRİŞ..........................................1

BİRİNCİ BÖLÜM

İPTAL DAVASINDA BAŞVURU HAKKININ SINIRLARI

I. İPTAL DAVASININ KONU BAKIMINDAN SINIRI..................................11

A. Dava Konusu Normun Hukuki Niteliğinin Anayasa Mahkemesi Tarafından

Belirlenmesi.............................................................................................14

1. Kanun ve Kanuna Eşdeğer İşlemlerin Denetimi................................15

a) Özel Kanun Tiplerinin Anayasa Mahkemesince Denetimi.........16

i) Bütçe ve Af Kanunlarının Denetimi....................................16

ii) Kanun Hükmünde Kararnamelere İlişkin Kanunların

Denetimi.............................................................................17

iii) Milletlerarası Andlaşmaları Uygun Bulma Kanunlarının

Denetimi.............................................................................18

b) Kanun Adı Verilmemiş Olmakla Birlikte Kanun Niteliğinde

Olan İşlemlerin Denetimi..........................................................21

i) Osmanlı Döneminden Kalma Kanun Niteliğinde İşlemlerin

Denetimi.............................................................................21

ii) Kanun Niteliğinde Meclis Kararlarının Denetimi................22

2. Kanun Hükmünde Kararnameler ve Eşdeğer İşlemlerin Denetimi....26

a) Olağanüstü Hal Kanun Hükmünde Kararnamelerinin

Dönüştürülmesi.........................................................................27

b) Yetki Kanunu İptal Edilen Kanun Hükmünde Kararnamelerin

Denetimi ...................................................................................31VIII

3. İçtüzük ve İçtüzüğe Eşdeğer İşlemlerin Denetimi..............................34

a) Eylemli İçtüzük Değişikliği Niteliğinde Meclis Kararları............36

i) Kararın Meclisin Çalışmalarıyla İlgili Yöntem ve Esaslara

İlişkin Olması .....................................................................37

ii) Kararın Daha Sonra Uygulanabilir Nitelikte Olması...........40

b) Eylemli İçtüzük Değişikliğinin Uygulaması Niteliğinde

Kararlar......................................................................................42

i) Uygulama İşleminin Ayrıca Anayasa Mahkemesi Denetimine

Tabi Olmaması Hali............................................................43

ii) Uygulama İşleminin Anayasa Mahkemesi Denetimine Tabi

Olması Hali........................................................................46

B. Anayasa Mahkemesinin Şekil Denetimi İle Sınırlı Yetkisi: Anayasa

Değişiklikleri ...........................................................................................48

1. Karşılaştırmalı Hukukta Anayasa Değişikliklerinin Denetimi............49

a) Anayasasında Tali Kurucu İktidar İçin İçerik Sınırı Bulunan

Ülkeler.......................................................................................51

i) Fransa Anayasa Konseyinin Denetim Yetkisini Reddi..........51

ii) Alman ve İtalyan Anayasa Mahkemelerinin Denetim

Yetkisini Kabulü..................................................................53

b) Anayasasında İçerik Bakımından Sınırlama Bulunmayan

Ülkeler.......................................................................................55

i) Hindistan Yüksek Mahkemesi: Anayasa Değişikliğine

Rağmen Denetim................................................................55

ii) Avusturya Anayasa Mahkemesinin Usulden İçeriğe Yönelen

Denetimi.............................................................................57

2. Türk Hukukunda Anayasa Değişikliklerinin Denetimi .....................58

a) 1961 Anayasası Dönemi ............................................................58

i) 1971 Anayasa Değişikliğine Kadar Anayasa Değişikliklerinin

Denetimi.............................................................................58

ii) 1971 Anayasa Değişikliği Sonrası Anayasa Mahkemesinin

Tutumu...............................................................................61

b) 1982 Anayasası Dönemi ............................................................64

i) Anayasa Değişikliklerinin Şekil Bakımından Denetiminin

Kapsamı..............................................................................65IX

ii) Halkoylamasının Anayasa Değişikliklerinin Denetimine

Etkisi...................................................................................68

II İPTAL DAVASININ YETKİ BAKIMINDAN SINIRI...................................72

A. İptal Davasında Başvurana İlişkin Koşullar...............................................73

1. İptal Davasında Başvurma Yetkisinin Belirlenmesi ............................75

a) İptal Davasında Genel Başvuru Yetkisi.......................................75

i) Parlamentodaki Azınlıkların Başvuru Yetkisi........................76

ii) Devlet Başkanlarının Başvuru Yetkisi...................................78

b) İptal Davasında Sınırlı Başvuru Yetkisi.......................................79

i) Karşılaştırmalı Hukukta Sınırlı Başvuru Yetkisi ...................80

ii) 1961 Anayasası Döneminde ve Anayasa Önerilerinde

Sınırlı Başvuru Yetkisi..........................................................82

2. 1982 Anayasasına Göre İptal Davası Açma Yetkisi ............................85

a) Devletin Başı Olarak Cumhurbaşkanı........................................86

i) Cumhurbaşkanının Başvurusunda Karşı-imza Kuralı ..........88

ii) Cumhurbaşkanına Vekalet Halinde Başvuru Yetkisi.............90

b) İktidar ve Anamuhalefet Partisi Meclis Grubu............................92

i) Meclis Gruplarına Başvuru Yetkisi Tanınması......................92

ii) Başvuru Yetkisinin Kullanımına İlişkin Kurallar..................96

c) TBMM Üye Tamsayısının Beşte Biri..........................................99

i) Milletvekillerinin Başvuru Engelleri ..................................102

ii) Başvuru Yetkisinin Kullanımına İlişkin Kurallar................103

B. İptal Davasında Başvuruya İlişkin Koşullar.............................................105

1. Başvuru Dilekçesine İlişkin Koşullar...............................................106

a) Başvurunun Açık ve Gerekçeli Olması .....................................106

i) İstemin Konusuyla Bağlılık-İstemin Açıklığı......................107

ii) Gerekçe İle Bağlı Olmama-Gerekçe Zorunluluğu..............111

b) Başvurunun Süresi İçinde Yapılması.........................................113

i) Başvuru Süresi...................................................................114

ii) Süresi İçinde Başvurunun Genişletilmesi...........................117X

2. Başvuru Dilekçesi Verilmesinden Sonrasına İlişkin Kurallar............119

a) Eksikliklerin Tamamlanması İçin Ek Süre Verilmesi.................119

i) Ek Süre Verilmesini Gerektiren Eksiklikler........................120

ii) Anayasa Mahkemesinin Ek Süre Verme Yetkisinin

Niteliği..............................................................................122

b) Başvuru Yapıldıktan Sonra Ortaya Çıkan Değişikliklerin Davaya

Etkisi .......................................................................................125

i) Başvurana İlişkin Değişikliklerin Davaya Etkisi.................125

ii) Başvuru Konusuna İlişkin Değişikliklerin Davaya Etkisi....127

İKİNCİ BÖLÜM

İTİRAZ YOLUNDA BAŞVURU HAKKININ SINIRLARI

I. İTİRAZ YOLUNDA BAŞVURU YETKİSİ: DAVAYA BAKAN

MAHKEME.................................................................................................141

A. Başvurunun Sadece Mahkeme Tarafından Yapılabilmesi.........................141

1. Mahkeme Başvurularında Tarafların Rolü.......................................143

a) Taraflardan Birinin Anayasaya Aykırılık İddiası........................144

i) Taraf Kavramının Kapsamı................................................144

ii) Tarafların İtiraz Hakkını Kullanımına İlişkin Koşullar.......148

b) Mahkemenin Tarafların İddiasını Ciddi Bulması......................149

i) Mahkemenin İddiayı Ciddi Bulmasının Anlamı................150

ii) Mahkemenin Ciddilik Değerlendirmesinin Sonuçları .......155

2. Başvuranın Mahkeme Niteliği ........................................................158

a) Mahkeme Kavramının Kapsamı...............................................159

i) Karşılaştırmalı Hukukta İtiraz Yolu İle Anayasa

Mahkemesine Başvuru Yetkisi ...........................................160

ii) Türk Anayasa Mahkemesine Göre Mahkeme Kavramı......163

b) 1982 Anayasası Döneminde Mahkeme Niteliği Kabul

Edilmeyen Merciler..................................................................170

i) Anayasa Mahkemesinin Seçim Yargısına Yaklaşımı............172

ii) Anayasa Mahkemesinin Hakem Mahkemelerine/ Tahkime

Yaklaşımı...........................................................................176XI

B. Mahkemelerin Sadece Bakmakta Oldukları Dava Sırasında Başvuru

Yapabilmesi............................................................................................180

1. Başvuran Mahkeme Önündeki Davanın Bakılmakta Olması ..........181

a) Mahkemenin Önündeki İşin Dava Niteliği..............................182

i) Başvuran Mahkeme Önündeki İşin Dava Niteliği.............183

ii) Anayasa Mahkemesinin Dava Niteliğindeki İşleri..............190

b) Başvuru Anında Davanın Sonuçlanmamış Olması...................195

i) Dava Sonuçlandıktan Sonra Başvuru Yapılamaması...........195

ii) Başvuru Yapıldıktan Sonra Davanın Sonuçlanmasının

Anayasa Mahkemesi Önündeki Davaya Etkisi...................198

2. Davanın Görevli Mahkemede Usulüne Uygun Açılmış Olması.......202

a) Anayasa Mahkemesinin Başvuran Mahkemenin Görev ve

Usulünü İnceleme Yetkisi.........................................................204

i) Anayasa Mahkemesine Göre Yapılan İncelemenin Hukuki

Dayanağı...........................................................................205

ii) Anayasa Mahkemesinin Görev ve Usul İncelemesinin

Bağlayıcılığı.......................................................................209

b) Anayasa Mahkemesinin Görev ve Usul İncelemesinin

Kapsamı...................................................................................211

i) Anayasa Mahkemesi Kararlarında Görev ve Usul İncelemesinin

Sınırları....................................................................................211

ii) Anayasa Mahkemesinin Görev ve Usul İncelemesinin

Sınırlandırılması.......................................................................216

II. İTİRAZ YOLUNDA BAŞVURU KONUSU: DAVADA UYGULANACAK

KURAL ........................................................................................................223

A. Davada Uygulanacak Kuralın Belirlenmesi.............................................225

1. Uygulanacak Kuralın Denetimine İlişkin Anayasal Sınırlar.............225

a) Davada Uygulanacak Kural Olduğu Halde Anayasaya Aykırılığı

İleri Sürülemeyen Normlar......................................................226

i) Belirli Dönemde Yapılan Kanunların Denetim Dışı

Bırakılması........................................................................227

ii) Yabancı Kanunların Uygulandığı Davalarda Anayasaya

Aykırılık............................................................................233XII

b) Davada Uygulanacak Kural Olduğu Halde Belirli Bir Süre

Anayasaya Aykırılığı İleri Sürülemeyen Normlar......................235

i) Anayasa Mahkemesinin Kararlarına Bir Tepki Olarak

On Yıl Süreli Denetim Yasağı............................................236

ii) On Yıl Süreli Denetim Yasağının Uygulanmasına İlişkin

Sorunlar............................................................................242

2. Somut Olayda Davada Uygulanacak Kuralı Belirleme Yetkisi..........249

a) Başvuran Mahkemece Yapılan Belirleme Üzerinde Anayasa

Mahkemesinin Denetim Yetkisi ...............................................250

i) Avrupa'da Anayasa Mahkemelerinin Uygulanacak Kuralın

Belirlenmesinde Dava Mahkemelerine Müdahalesi............251

ii) Türk Anayasa Mahkemesinin Uygulanacak Kuralın

Belirlenmesinde Dava Mahkemelerine Müdahalesi............255

b) Başvuru Yapıldıktan Sonra Ortaya Çıkan Değişikliklerim

Uygulanacak Kuralı Belirleme Yetkisine Etkisi..........................261

i) İtiraz Konusu Normun Uygulanacak Kural Niteliğinin

Anayasa Mahkemesi Kararına Kadar Devam Etmesi

Zorunluluğu .....................................................................261

ii) Değişiklikten Sonra Uygulanacak Kuralın Belirlenmesinde

Anayasa Mahkemesinin Dava Mahkemesi İle İlişkisi.........266

B. Davada Uygulanacak Kuralı Belirleme Yetkisinin Kullanımı ..................270

1. Uygulanacak Kural Ölçütünün Kapsamı.........................................271

a) Anayasa Mahkemesine Göre Davada Uygulanacak Kural.........272

i) Anayasa Mahkemesinin Davada Uygulanacak Kural

Tanımı..............................................................................272

ii) Davada Uygulanacak Kuralın Yürürlüğü Sorunu...............278

b) Anayasa Mahkemesinin Uygulanacak Kural Tanımının Somut

Olaya Uygulanması..................................................................283

i) Davayı Dolaylı Olarak Etkileyen Kuralların Uygulanacak

Kural Olması.....................................................................283

ii) Davayı Olumsuz Yönde Etkileyen Kuralların Uygulanacak

Kural Olması.....................................................................288

2. Davada Uygulanacak Kuralın Sınırlanması Sorunu.........................294

a) Gerçek Sınırlama Yöntemleri....................................................296XIII

i) İtiraz Konusu Normun Belirli Kelimelerinin Seçilmesi

Yöntemiyle Sınırlanması....................................................296

ii) İtiraz Konusu Normun “…yönünden” Sınırlanması..........302

b) Uygulanacak Kuralın Sınırlanmasına Yönelik Kararların Etkisi.306

i) Sınırlama Ölçütleri Çerçevesinde Sınırlamanın

Gerekliliği.........................................................................307

ii) Sınırlamanın Olumsuz Sonuçları.......................................310

SONUÇ..............................................................................................................313

KAYNAKLAR....................................................................................................323

I. KİTAPLAR...................................................................................................323

II. MAKALELER..............................................................................................329

III. İNTERNET KAYNAKLARI........................................................................337

IV. ANAYASA MAHKEMESİ KARARLARI.....................................................339