Anayasa Yargısında Ön-Denetim

Dr. Yavuz Selim DEĞERLİ

İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ VII
İÇİNDEKİLER XI
KISALTMALAR XIX
GİRİŞ 1
BİRİNCİ BÖLÜM
ANAYASAYA UYGUNLUK DENETİMİNİN ESASLARI
I. ANAYASAYA UYGUNLUK DENETİMİNİN TÜRLERİ 7
A. SİYASİ DENETİM 10
1. Siyasi Denetimin Özellikleri 11
a) Denetimi Siyasi Karakterli Organlar Gerçekleştirir 11
aa) Kanun Yapma Faaliyetinde Yer Alan Denetimle Görevli
Organlar 11
bb) Kanun Yapma Faaliyetinin Dışında Denetimle Görevli Organlar:
Fransız Tipi Siyasi Denetim - Sovyet Tipi Siyasi Denetim 13
i. Fransız Tipi Siyasi Denetim 14
ii. Sovyet Tipi Siyasi Denetim 20
b) Siyasi Denetim Kural Olarak A priori Denetimdir 24
2. Siyasi Denetimin Eleştirisi 25
3. Siyasi – Yargısal Denetim Ayrımında Kullanılan Ölçütlerin Eleştirisi 28
B. YARGISAL DENETİM 31
C. KISMEN YARGISAL-KISMEN SİYASİ (KARMA) DENETİM 33
II. ANAYASAYA UYGUNLUK DENETİMİ (ANAYASA YARGISI) MODELLERİ 34
A. KLASİK AYRIM: AMERİKAN MODELİ – AVRUPA MODELİ 36
1. Uygulama Kaynaklı Amerikan Modeli (Yaygın Denetim) 36
2. Teoriden Uygulamaya Avrupa Modeli (Merkezi Denetim) 46
B. KITA AVRUPASINA YABANCI BİR MODELLEME OLARAK GÜÇLÜ-ZAYIF
YAPILI ANAYASA YARGISI 54
1. Güçlü Yapılı Anayasa Yargısı 55
2. Zayıf Yapılı Anayasa Yargısı 56

III. ANAYASAYA UYGUNLUK DENETİMİ (ANAYASA YARGISI) YÖNTEMLERİ 58
A. SOYUT NORM DENETİMİ (DAVA YOLU) 58
B. SOMUT NORM DENETİMİ (DEFİ – İTİRAZ YOLU) 62
C. BİREYSEL BAŞVURU YOLU (ANAYASA ŞİKAYETİ) – BİREY BAŞVURUSU 65
IV. ANAYASAYA UYGUNLUK DENETİMİNİN ZAMANI 67
A. A PRIORI (ÖN, ÖNCEDEN, EX ANTE) DENETİM 68
B. A POSTERIORI (SONRADAN, DÜZELTİCİ, EX-POST) DENETİM 71
İKİNCİ BÖLÜM
ANAYASA YARGISINDA A PRIORI DENETİM
I. A PRIORI DENETİMİN GENEL ÇERÇEVESİ (KARAKTERİ) 75
A. A PRIORI DENETİMDE TERİM VE ZAMAN KARMAŞASI 75
1. Terimsel Karşılık Karmaşası – Önleyici mi, Ön mü? 76
2. Zaman Karmaşası – Başlangıç ve Bitiş 79
a) A priori Denetimi Harekete Geçirme İmkanının Bitimine Karşılık
Olarak Kullanılan Terimler 80
aa) Isdar (promulgation) 80
bb) Yayın (publication) 83
cc) Yürürlüğe Girme (entrée en vigueur, entry into force) 85
b) A priori Denetimi Harekete Geçirme İmkanının Sona Erme Anının Değerlendirilmesi 85
B. A PRIORI DENETİMİN KONUSU 88
C. A PRIORI DENETİMİ HAREKETE GEÇİREBİLECEKLER – DAVA AÇMA YETKİSİ 92
D. A PRIORI DENETİMDE SÜRELER 95
1. Sınırlı Başvuru Süresi 96
2. Sınırlı Denetim Süresi 97
E. A PRIORI DENETİMİN TAMAMLANMASI VE KARARLARIN DOĞURDUĞU SONUÇLAR 99
1. Anayasaya Uygunluk Kararı 100
2. Anayasaya Aykırılık Kararı 102
II. A PRIORI – A POSTERIORI DENETİM MUKAYESİSİ VE ANAYASA MAHKEMESİ KARARLARININ GEÇMİŞE ETKİLİLİĞİ SORUNU 104
A. A PRIORI – A POSTERIORI DENETİM MUKAYESESİ 104
1. Yasama ile İlişki 104
2. Denetimin Süresi 106
3. Denetimin Derinliği ve Uygulamanın Rolü 107

4. Aykırılık Kararında Tereddüt 108
5. Etkili Koruma 108
6. Hukuki Güvenlik - Kanuna Güven 109
7. Denetim ve Bireyler 110
8. Uluslararası Antlaşmaların Denetimi 111
B. ANAYASA MAHKEMESİ KARARLARININ GEÇMİŞE ETKİLİLİĞİ 111
C. DEĞERLENDİRME: KAZAN-KAZAN OLARAK BİRLİKTE UYGULANMA 122
III. A PRIORI DENETİM UYGULAMALARI ve DENETİMİN UYGULANDIĞI BAZI ÜLKELER 124
A. A PRIORI DENETİM UYGULAMALARI: SINIFLANDIRMA (ÖLÇÜTLER) 124
1. A priori Denetimin Ağırlığı 125
a) A priori Denetimin Tekil Uygulaması 125
b) Birlikte (Karma) Uygulama 125
aa) Baskın veya Denk Uygulama 126
bb) Ek Güvence ya da Tedbir Olarak A priori Denetim 127
2. A priori Denetimin Kapsamı 128
a) Geniş Kapsamlı A priori Denetim 129
b) Dar Kapsamlı A priori Denetim 130
3. A priori Denetimin Yoğunluk Düzeyi 131
a) Yüksek Yoğunluklu A priori Denetim 133
b) Düşük Yoğunluklu A priori Denetim 134
4. A priori Denetimde Yetki 136
a) İhtiyari A Priori Denetim 137
b) Zorunlu A priori Denetim 137
5. A priori Denetimin Gücü 139
a) Güçlü A priori denetim 139
b) Zayıf A priori Denetim 140
B. A PRIORI DENETİMİN UYGULANDIĞI BAZI ÜLKELER 141
1. A priori Denetimin Geniş Kapsamlı Uygulandığı Ülkeler 141
a) İrlanda 142
aa) Genel Bilgi – Tarihçe 142
bb) Denetim Yöntemleri 143
i. A posteriori Denetim 144
ii. A priori Denetim. 146
cc) Değerlendirme 148

b) Macaristan 149
aa) Genel Bilgi – Tarihçe 149
bb) Denetim Yöntemleri 151
i. Anayasa Şikayeti 151
ii. Somut Denetim: Anayasallık İtirazı 153
iii. A posteriori Soyut Denetim 154
iv. İhmal Denetimi 157
v. Anayasanın Yorumlanması 157
vi. A priori Denetim 158
cc) Değerlendirme 161
c) Polonya 162
aa) Genel Bilgi – Tarihçe 162
bb) Denetim Yöntemleri 164
i. Anayasa Şikayeti: A posteriori soyut denetim örneği 164
ii. Somut Denetim: Hukuk Sorusu 165
iii. A posteriori Soyut Denetim 166
iv. A priori Denetim 167
cc) Değerlendirme 169
d) Portekiz 169
aa) Genel Bilgi - Tarihçe 170
bb) Denetim Yöntemleri 171
i. Somut Denetim 171
ii. Soyut a posteriori Denetim 173
iii. İhmal Denetimi 175
iv. A priori Denetim 176
cc) Değerlendirme 178
e) Romanya 179
aa) Genel Bilgi - Tarihçe 179
bb) Denetim Yöntemleri 180
i. Somut Denetim (İtiraz Yolu) ve Somut Denetimden Sapma Olarak Kamu Denetçisi (Avocatul Poporulu)
Başvurusu 181
ii. A posteriori Soyut Denetim 183
iii. A priori Denetim 184
cc) Değerlendirme 187

2. A priori Denetimin Dar Kapsamlı Uygulandığı Ülkeler 189
a) Avusturya 189
b) Almanya 191
c) Bulgaristan 196
d) Çek Cumhuriyeti (Çekya) 197
e) İspanya 199
f) Litvanya 203
g) Slovakya 204
h) Slovenya 205
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
FRANSIZ ANAYASA YARGISINDA A PRIORI DENETİM
I. GENEL OLARAK 207
II. FRANSIZ ANAYASA KONSEYİ (CONSEIL CONSTITUTIONNEL) 207
A. SİYASİ DENETİMDEN YARGI DENETİMİNE: OLUŞUM-DÖNÜŞÜM HİKAYESİ 208
1. 1959-1971: “Parlamentoyu Nişan Almış Bir Top” 208
2. 1971: Bir Karar-Değişimin Güçlü Ayak Sesi 211
3. 1974: Bir Anayasa Değişikliği-Bir Reform, Bir Dönüşüm 213
4. 2008: Siyasi Otorite Tekelinin Yıkılışı-Temel Hak ve Özgürlüklerin
Kesin Koruyuculuğu 215
B. ÜYE KOMPOZİSYONU 218
1. Atanmış Üyeler 218
2. Doğal Üyeler 221
3. Üyelikle Bağdaşmazlık ve Kaçınma Yükümlülüğü 224
4. Konsey Başkanlığı 225
C. GÖREV VE YETKİLERİ 226
III. FRANSIZ ANAYASA YARGISINDA NORM DENETİMİ 227
A. KUVVETLER ARASINDAKİ YETKİ DAĞILIMININ KONTROLÜ 227
1. Kabul Edilemezlik (procedure d'irrecevabilité) 228
2. Yasa Alanının Dışına Çıkarma (procedure de délégalisation) 229
B. KANUNLARIN ANAYASAYA UYGUNLUK DENETİMİ 232
1. A priori-Soyut Denetim 232
a) Denetimde Ölçü Normlar: Anayasallık Bloğu (Bloc de constitutionnalité) 232
aa) 1958 Anayasasının Maddeleri (Dar Anlamda Anayasa) [La Constitution de 1958 stricto sensu] 236

bb) 1789 Fransız İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirgesi (La
Déclaration des Droits de l'Homme et du Citoyen de 1789) 236
cc) 1946 Anayasasının Başlangıcı (Le Préambule de la
Constitution du 27 octobre 1946) 238
i. Cumhuriyet Kanunlarınca Tanınan Temel İlkeler [principes fondamentaux reconnus par les lois de la
République (PFRLR)] 238
ii. Zamanımız İçin Bilhassa Gerekli Olan İlkeler (principes particulièrement nécessaires à notre temps) 240
dd) 2004 tarihli Çevre Şartı (La Charte de l’environnement de
2004) ............................................................................................241
ee) Anayasal Değerde İlkeler [principes de valeur
constitutionnelle (PVC)]. 241
ff) Anayasal Değerde Hedefler [objectifs de valeur
constitutionnelle (OVC)] 244
b) Denetimin Konusu 249
aa) Zorunlu Denetim (Art. 61, al.1 C) 249
i. Organik Kanunlar (lois organiques) 250
ii. Meclis İçtüzükleri (règlements des assemblées) 252
iii. Referandum Kanunu Teklifi: Ortak Girişim Teklifi (Art.11 C) 253
bb) İhtiyari Denetim 254
i. Olağan Kanunlar (lois ordinaires - Art.61 al.2 C) 254
ii. Uluslararası Taahhütler (engagements internationaux -
Art.54 C, Art.61, al.2 C) 257
iii. Yeni Kaledonya Ülke Kanunları (lois du pays de Nouvelle- Calédonie - Art. 77 C) 258
c) Denetimi Harekete Geçirebilecekler-Dava Açma Yetkisi 259
d) Denetimi Harekete Geçirme-Dava Açma Süresi 261
e) Denetim-İşleyiş 263
f) Denetimin Kapsamı 267
g) Konseyin Denetimde Kullandığı Bazı Yöntem ve Ölçütler 270
aa) Ultra petita 271
bb) Considerant Balai (Süpürücü Gerekçe) 272
cc) Anayasa Konseyinin Kendini Sınırlaması: Yorum Rezervi –
Açık Takdir Hatası 273
i. Açık Takdir Hatası (erreur manifeste d’appréciation) 274
ii. Yorum Rezervi (réserve d’interprétation) 276

h) Karar: Türleri ve Niteliği 277
aa) Anayasaya Uygunluk Kararı 277
i. Basit Anayasaya Uygunluk Kararı 277
ii. Yorumla Kayıtlı Anayasaya Uygunluk Kararları (décisions
de conformité sous réserve) 279
bb) Anayasaya Aykırılık Kararı 282
i. Tümden Aykırılık Kararı 283
ii. Kısmi Aykırılık Kararı 284
i) Kararın Otoritesi: Etkisi ve Bağlayıcılığı 284
2. A posteriori Denetim 287
a) Anayasa Konseyinin İçtihatla Geliştirdiği İstisna: État d’urgence
en Nouvelle-Calédonie Kararı 288
b) Öncelikli Anayasallık Sorunu (question prioritaire de constitutionnalité) 289
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
TÜRK ANAYASA YARGISINDA A PRIORI DENETİMİN GEREKLİLİĞİ
I. TÜRK ANAYASA YARGISINDA A PRIORI DENETİM İHTİYACI 295
A. TÜRK ANAYASA YARGISINDA DENETİMSİZ GRİ BİR ALAN OLARAK DÜZELTİCİ DENETİM VE GERİYE YÜRÜME YASAĞININ BİRLİKTELİĞİ VE BU
ALANIN DARALTILMASINA YÖNELİK GİRİŞİMLER 295
1. Yürürlüğü Durdurma 298
a) Anayasa Mahkemesinin Yürürlüğün Durdurulması Yaklaşımı 299
b) Öğretide Anayasa Mahkemesi ve Yürürlüğün Durdurulması 302
2. Yokluk (Yoksama, Keenlemyekün) Kararı 317
a) Kamu Hukukunda Yokluk 319
b) Anayasa Yargısında Yokluk 323
aa) Doktrindeki Görüşler 323
i. Anayasa Yargısında Yokluk Mümkün müdür? 323
ii. Türk Anayasa Mahkemesi Yokluk Kararı Verebilir mi? 326
bb) Uygulamanın (Anayasa Mahkemesinin) Görüşü 328
i. Birinci Dönem: 1992-2007 329
ii. İkinci Dönem: 2007-2014 330
iii. Üçüncü Dönem: 2014-2018 333
iv. Dördüncü Dönem: 2018- 335
XVIII İçindekiler
B. TÜRK ANAYASA YARGISINDA ÇÖZÜM BEKLEYEN BAZI MESELELER 337
1. Yürürlüğü Durdurma Kararlarının İşlevsiz Kalma Potansiyeli: Yürürlüğe Girmekle Tükenen ya da Bireysel İdari İşlem Niteliğinde
Kanunlar Sorunu 338
a) Uygulanmakla Etkisi Tükenen Kanunlar – Yürürlüğe Girmekle
Etkisi Tükenen Kanunlar 338
aa) Uygulanmakla Etkisi Tükenen Kanunlar 339
bb) Yürürlüğe Girmekle Etkisi Tükenen Kanunlar 341
b) Bireysel İdari İşlem Niteliğinde Kanunlar 342
aa) Yasama Yetkisinin Niteliği ve Sınırları 342
bb) Bireysel İdari İşlemler ve Yasama Yetkisi. 348
cc) Bireysel İdari İşlem Niteliğinde Kanunlar ve Anayasa Yargısı 353
2. Uluslararası Antlaşmaların Denetimi Sorunu 358
3. Referandum Kanunları (Anayasa Değişiklikleri) 365
C. ÇÖZÜM TERCİHİ: İPTAL KARARLARININ GEÇMİŞE ETKİLİLİĞİ VEYA A
PRIORI DENETİM 374
II. TÜRK ANAYASA YARGISINDA OLASI A PRIORI DENETİM: MODEL ÖNERİSİ 379
A. OLASI A PRIORI DENETİMİN KONUSU 380
1. Uluslararası Antlaşmalar 381
2. Anayasa Değişiklikleri 382
3. Kanunlar 385
4. İçtüzükler 387
5. Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri 390
B. OLASI A PRIORI DENETİMİ HAREKETE GEÇİREBİLECEKLER – DAVA AÇMA YETKİSİ 394
C. OLASI A PRIORI DENETİMDE SÜRELER 397
1. Başvuru Süresi 398
2. Denetim Süresi 400
D. OLASI A PRIORI DENETİMDE KARARLAR VE ETKİLERİ 401
1. Anayasaya Aykırılık Kararı 402
2. Anayasaya Uygunluk Kararı 403
SONUÇ 407
KAYNAKÇA 419