Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi'nin 5. Maddesi (Kişi Özgürlük ve Güvenliği) Bağlamında Ceza Muhakemesinde Yakalama ve Gözaltına Alma
Dr. Öğr. Üyesi Coşkun KOÇ
Kişi özgürlüğü ve güvenliği hakkı, bireyin iktidar karşısında hukuksal güvenliğinin güvencesi ve diğer özgürlüklerin temeli olarak kabul edilen bir haktır. Bireylerin özgürlüklerinden keyfi bir biçimde yoksun bırakılmayacaklarına güven duymaları, demokratik bir toplum ve hukuk devleti olmanın en temel koşuludur. Özgürlükten yoksun bırakmanın keyfi olmamasına karşı ilk ve en büyük güvence, araştırma konumuz olan yakalama ve gözaltına alma kararlarının hukuka uygun olmasıdır. Ancak bu şekilde, insanı ve onun onurunu koruyan bir sistem oluşturulabilir.
Doktora tez çalışmamızın ürünü olan bu eserde, hukuka aykırı bir biçimde gerçekleştirilen yakalama ve gözaltıların, insan haklarına müdahale niteliği teorik ve pratik yönleriyle incelenmiştir. Ayrıca eserin 2. baskısında, 25.07.2018 tarih ve 7145 sayılı Kanun da dahil olmak üzere ilk baskıdan sonra gerçekleşen mevzuat değişiklikleri göz önünde bulundurularak gerekli güncellemeler yapılmıştır.
İÇİNDEKİLER
KİTAP HAKKINDA III
İKİNCİ BASKIYA ÖNSÖZ V
ÖNSÖZ VII
KISALTMALAR XVII
GİRİŞ 1
BİRİNCİ BÖLÜM
KİŞİ ÖZGÜRLÜĞÜ VE GÜVENLİĞİ HAKKINA İLİŞKİN TEMEL BİLGİLER
1.1. Hak Kavramı ve İnsan Hakları 5
1.1.1. Genel Olarak 5
1.1.2. Hak Kavramına İlişkin Teoriler 8
1.1.3. Hak ve Özgürlük İlişkisi 11
1.1.4. Hak ve Ödev 14
1.1.5. İnsan Hakları 18
1.1.6. Temel Haklar 23
1.2. Kişi Özgürlüğü ve Güvenliğinin Tanımı ve İçeriği 26
1.2.1. Özgürlük ve Güvenlik Dengesi 30
1.2.2. Özgürlük ve Güvenlik Dengesinin Bozulması 32
1.3. Türk Ceza Muhakemesi Hukuku Bağlamında Kişi Özgürlüğü ve Güvenliği Hakkının Kaynakları 33
1.3.1. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi 33
1.3.1.1. AİHS ve Oluşturduğu Koruma Mekanizması 33
1.3.1.2. AİHS’nin Türkiye’de Normlar Hiyerarşisindeki Yeri 38
1.3.2. Anayasal Sistemde Kişi Özgürlüğü ve Güvenliği 42
1.3.2.1. 1982 Anayasası’nda Kişi Özgürlüğü ve
Güvenliği Hakkının Kapsamı 42
1.3.2.2. AİHS 5. Maddesi ile Anayasa 19. Maddesinin Uyumluluğu 47
1.3.3. Ceza Muhakemesi Kanunu 48
1.3.4. Yakalama Gözaltına Alma ve İfade Alma
Yönetmeliği 49
İKİNCİ BÖLÜM
AİHS’NİN 5. MADDESİ (KİŞİ ÖZGÜRLÜĞÜ VE GÜVENLİĞİNİN İHLALİ)
2.1. Genel Olarak Kişi Özgürlüğü ve Güvenliği 51
2.2. AİHS Bakımından Özgürlükten Mahrumiyet- Özgürlüğün Sınırlanması Ayrımı 57
2.3. Özgürlüğün Kısıtlanmasına Getirilen Güvenceler 58
2.4. Özgürlük Kısıtlamasının Yasal Olduğu Haller 58
2.4.1. Kişinin Yetkili Mahkeme Tarafından Mahkum
Edilmesi Üzerine Tutulması (md. 5/1-a) 59
2.4.1.1. Yetkili Mahkemenin Mahkumiyet Kararının Mevcudiyeti 60
2.4.1.2. Tutmanın Mahkûmiyet Kararı Sonrası Olması 62
2.4.1.3. Usulüne Uygun Hapsedilme 63
2.4.2. Mahkeme Kararına ya da Yasal Yükümlülüğe
Uymama Nedeniyle Tutma 63
2.4.3. Suç İşlendiği Hususunda Makul Şüphe Sebebiyle Kişi Özgürlüğü ve Güvenliği Hakkının Kısıtlanması 67
2.4.3.1. Genel Olarak 67
2.4.3.2. Suç Kavramı ve Kapsamı 70
2.4.3.3. Kişinin Suç İşlediğine Dair Makul Şüphe 70
2.4.3.4. Derhal Yetkili Yasal Merciin Önüne Çıkarma 73
2.4.3.5. Tutma Uygulamasının Kayda Geçirilmesi Zorunluluğu 75
2.4.4. Küçüklerin Tutulması 77
2.4.5. Kamu Sağlığı ve Kamu Düzenini Korumak Amacıyla Özgürlüğün Kısıtlanması 80
2.4.5.1. Genel Olarak 80
2.4.5.2. Bulaşıcı Hastalık Yayabilecek
Kişilerin Tutulması 81
2.4.5.3. Akıl Hastası ile Alkolik Madde Bağımlıları ve Serseri Kişilerin Tutulması 81
2.4.5.4. Sınır Dışı ya da İade Etme Amacıyla
Kişinin Tutulması 83
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
AİHS 5. MADDESİ BAĞLAMINDA CEZA MUHAKEMESİNDE YAKALAMA VE GÖZALTINA ALMA
3.1. Koruma Tedbirleri 85
3.1.1. Tehlike Tedbiri Kavramı 85
3.1.2. Koruma Tedbirleri ve Muhakeme Hukukundaki Görevleri 86
3.1.3. Koruma Tedbirlerinin Sınıflandırılması 92
3.1.4. Koruma Tedbirlerinin Özellikleri 93
3.1.4.1. Yasayla Düzenlenmiş Olma 93
3.1.4.2. Zorlama 94
3.1.4.3. Araç Olma 95
3.1.4.4. Geçici Olma 95
3.1.5. Koruma Tedbirlerinin Ön Şartları 96
3.1.5.1. Suç Şüphesinin Bulunması 97
3.1.5.2. Gecikmede Tehlike Bulunması 100
3.1.5.3. Görünüşte Haklılık 102
3.1.5.4. Oranlılık (Ölçülülük) İlkesi 103
3.2. Genel Olarak Yakalama ve Gözaltına Alma 105
3.2.1. Yakalama Kavramı 106
3.2.2. Yakalamanın Türleri 110
3.2.2.1. Önleme Yakalaması 110
3.2.2.2. Muhafaza Altına Alma ve Koruma Amaçlı Özgürlüğün Kısıtlanması 113
3.2.2.3. Durdurma ve Kontrol ( PVSK. md. 4/A ve
YGİY md. 27) 114
3.2.2.4. Adli Yakalama 115
3.2.2.4.1. Herkes Tarafından Yapılan Yakalama (Vatandaş Yakalaması) 117
3.2.2.4.2. Kolluk Tarafından Yakalama Emri Olmadan (Müzekkeresiz)
Yapılabilecek Yakalama 120
3.2.2.4.3. Kolluğun Yakalama Emrine
İstinaden Yakalama Yetkisi 123
3.2.3. Yakalamanın İcrası 126
3.2.4. Yakalanan Kişi Hakkında Yapılacak İşlemler 130
3.2.4.1. Yakalanan Kişi ile İlgili Alınacak Önlemler 130
3.2.4.2. Cumhuriyet Savcısına Bilgi Verme 132
3.2.4.3. Yakalanan Kişiye Haklarının Bildirilmesi 133
3.2.5. Özellik Gösteren Kişilerin Yakalanması 137
3.2.5.1. Diplomatik Dokunulmazlığı Olanlar 137
3.2.5.2. Milletvekili Dokunulmazlığı 138
3.2.5.3. Çocuklar Hakkında Yakalama 138
3.2.5.4. Avukatların Yakalanması 140
3.2.6. Tutanak Tanzimi ve Yakalamanın Sona Ermesi 140
3.2.7. Yakalananın Mahkemeye Götürülmesi 141
3.3. Yakalanan Kişinin Gözaltına Alınması 143
3.3.1. Genel Olarak 143
3.3.2. Gözaltına Almanın Koşulları 145
3.3.3. Gözaltına Almayı Gerektiren Haller 147
3.3.3.1. Serbest Bırakılmayan Yakalanan Kişinin Gözaltına Alınması
(md. 91/1-2) 147
3.3.3.2. Yakalama Müzekkeresine Dayanan
Gözaltına Alma 148
3.3.3.3. Kimliğini İspat Edemeyenlerin Yakalanması ve Gözaltına Alınması 148
3.3.3.4. Sınır Dışı Edileceklerin Gözaltına Alınması 149
3.3.4. Kararı Verecek Makam 150
3.3.4.1. Cumhuriyet Savcısı 150
3.3.4.2. Mülki Amir Tarafından Belirlenen Kolluk Amirinin Gözaltı Kararı (CMK md. 91/4). 151
3.3.5. Gözaltı Kararı Üzerine Yapılacak İşlemler 153
3.3.5.1. Sağlık Kontrolü 153
3.3.5.2. Güvenlik Araması 156
3.3.5.3. Nezarethane İşlemleri 157
3.3.5.3.1. Nezarethaneye Kabul ve Kayıt 157
3.3.5.3.2. Nezarethanede Şüpheli ve Müdafi Görüşmesi 159
3.3.6. Gözaltı Süreleri 160
3.3.7. Gözaltının Sona Ermesi 167
3.3.8. Tekrar Yakalama ve Gözaltına Alma Yasağı 168
3.3.9. Yakalama ve Gözaltına İlişkin Kararların Denetimi 169
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
YAKALANAN VE GÖZALTINA ALINAN KİŞİLERİN AİHS VE CMK BAĞLAMINDA ORTAK HAKLARI
4.1. İsnadı Öğrenme Hakkı 173
4.1.1. Genel Olarak 173
4.1.2. Yakalama Sebeplerinin Bildirilme Zamanı 176
4.1.3. Bilgilendirmenin Yapılacağı Dil 177
4.1.4. Susma Hakkı 177
4.2. Kısıtlanma Durumunun ve Nedeninin Yakınlarına Bildirilmesi 178
4.3. Müdafiden Yararlanma Hakkı 180
4.4. Derhal Yargı Merci Önüne Çıkarılma ve Makul Sürede Yargılanma Hakkı 181
4.4.1. Genel Olarak 181
4.4.2. Yetkili Yasal Merciin Özellikleri 184
4.4.3. Yargısal Denetimin Derhal Gerçekleştirilmesi 185
4.4.4. Salıverilmenin Bir Güvenceye Bağlanması 187
4.5. Tutulmanın Hukukilik Denetimi İçin Başvurma Hakkı 187
4.5.1. Genel Olarak 187
4.5.2. Hukuki Denetimin Kısa Sürede Gerçekleşmesi 191
4.5.3. Hukukilik Denetiminin Makul Aralıklarla Tekrarlanması 191
BEŞİNCİ BÖLÜM
HAKSIZ VE HUKUKA AYKIRI YAKALAMA VE GÖZALTINA ALMANIN HUKUKİ SONUÇLARI (TAZMİNAT)
5.1. Genel Olarak 195
5.2. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesine Göre Tazminat 196
5.3. CMK’da Haksız Yakalama ve Gözaltı İçin Tazminat 198
5.3.1. Genel Olarak 198
5.3.2. Tazminat Nedenleri 200
5.3.2.1. Kanunlarda Belirtilen Koşullar Dışında Yakalanma 200
5.3.2.2. Gözaltı Süresi İçinde Şüpheliyi Hakim Önüne Çıkarmamak 202
5.3.2.3. Kanuni Hakları Hatırlatılmamak ve Hatırlatılmasına Rağmen Bu Haklardan Yararlandırılmadan Tutuklanmak 202
5.3.2.4. Kanuna Uygun Olarak Yakalandıktan
ve Tutuklandıktan Sonra Haklarında Kovuşturmaya Yer Olmadığına veya
Beraatlarına Karar Verilenler 203
5.3.2.5. Gözaltı ve Tutuklulukta Geçen Sürenin
Mahkum Olunan Cezadan Fazla Olması 205
5.3.2.6. Özgürlüğü Kısıtlanana Hakkındaki İsnadın Söylenmemesi 206
5.3.2.7. Özgürlüğü Kısıtlananın Bir Yakınına
Haber Vermeme 206
5.3.3. Başvuru Koşulları 207
5.3.3.1. Karar veya Hükümlerin Kesinleşmesi 207
5.3.3.2. Yetkili Mahkeme 207
5.3.3.3. Başvurmaya Yetkili Kimseler 208
5.3.3.4. Başvuru Süresi 209
5.3.3.5. Tazminat Talebinin Mahkeme Tarafından İncelenme Usulü 210
5.3.4. Hüküm ve Tazmin Edilecek Zararlar 211
5.3.5. Tazminatın Geri Alınması ve Rücu 213
5.3.6. Hakim ve Savcıların Tazminat Sorumluluğu 214
SONUÇ DEĞERLENDİRME VE ÖNERİLER 215
KAYNAKÇA 227
