Sınır ötesi insan hareketliliği,özellikle son yüzyılda çeşitli sebeplere bağlı olarak oldukça artmıştır. Devletlerin demografi yapısının değişmesine neden olan bu hareketlilik, yabancıların vatandaşlara tanınan haklardan ne ölçüde yararlanacakları tartışmasını beraberinde getirmiş ve millet kavramına verilen önem yerini vatandaşlık bilincine bırakmıştır. Mevcut tartışmalar ve yaşanan kavram dönüşümü, yabancı-vatandaşlık temelli ayrımcılığı görünür hale getirmiştir.
Yabancı-vatandaş temelli ayrımcılığın en görünür olduğu alanlardan biri şüphesiz çalışma hayatıdır. Çalışma hakkı,uluslararası belgeler ve Anayasa ile bir temel hak ve özgürlük olarak herkese tanınmışsa da; bu hakkın yabancılar bakımından sınırlandırılması mümkün kılınmıştır. Söz konusu sınırlandırma yetkisi, yabancıların çalışma hakkına erişimlerinde hem devlet hem de işverenler tarafından haklı nedenlere dayanmayan farklı muamelelere maruz bırakılıp bırakılmadığı sorusunu gündeme getirmekte ve “çalışma hakkına erişim” ile “yabancı-vatandaş temelli ayrımcılık” kavramlarını bir arada ele almayı gerektirmektedir.
Bu tez çalışması, yabancıların çalışma hakkına erişimlerinde vatandaşlar ile hangi farklı uygulamalara tabi tutuldukları ve bu uygulamaların bir ayrımcılık olarak değerlendirilip değerlendirilemeyeceği hususlarına hukuki bir bakış açısı sunma amacıyla ele alınmıştır. “Çalışma hakkına erişim” ve “yabancı-vatandaş temelli ayrımcılık ”kavramları irdelenmiş, bu kavramların yeterince aydınlatılmadığı; buna bağlı olarak yeterli hukuki düzenlemelerin yapılmadığı sonucuna ulaşılmıştır. Bu nedenle, bu kavramların uluslararası ve ulusal belgelerde düzenlenmesine, yabancıların çalışma hakkına erişimleri hususunda gerekli düzenlemelerin yapılmasına ve mevcut belirsizliklerin giderilmesi gerekmektedir.
İÇİNDEKİLER KİTAP HAKKINDA III ABOUT THE BOOK V ÖZET VII ABSTRACT IX ÖNSÖZ XI KISALTMALAR XIX GİRİŞ 1
BÖLÜM 1: ÇALIŞMA HAKKI 1.1. BİR İNSAN HAKKI OLARAK ÇALIŞMA HAKKI 3 1.1.1. İnsan Hakları Kavramı 3 1.1.1.1. Tanım 3 1.1.1.2. İnsan Haklarının Sınıflandırılması 7 1.1.2. Çalışma Hakkı 9 1.1.2.1. Kavramsal Çerçeve 9 1.1.2.2. Çalışma Hakkı ve Hukuki Niteliği 11 1.1.2.3. Çalışma Hakkı ve Sosyal Devlet Anlayışı 13 1.1.2.4. Tarihsel Gelişim 16 1.1.3. Uluslararası ve Ulusal Hukuk Düzenlemelerinde Çalışma Hakkına İlişkin Düzenlemeler 20 1.1.3.1. Uluslararası Hukuk 21 1.1.3.1.1. Evrensel Düzeydeki Düzenlemelerde Çalışma Hakkı 21 a. Uluslararası Çalışma Örgütü Sözleşmeleri 21 b. Birleşmiş Milletler Belgeleri 23 1.1.3.1.2. Bölgesel Düzeydeki Düzenlemelerde Çalışma Hakkı 26 a. Avrupa Konseyi Belgeleri 26 b. AB Temel Haklar Şartı 27 c. Afrika İnsan ve Halkların Hakları Şartı 28 d. Amerikan İnsan Hakları Sözleşmesine Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Alanında Ek Protokol (San Salvador Protokolü) 29 1.1.3.2. Ulusal Hukuk 30 1.1.3.2.1.Anayasa 30 1.1.3.2.2. İş Hukuku Mevzuatı 34 1.1.4. Çalışma Hakkının Kapsamı 36 1.1.4.1. Bir İşe Sahip Olma Hakkı 37 1.1.4.2. Teknik ve Mesleki Rehberlik ve Eğitim Hakkı 39 1.1.4.3. Adil ve Elverişli Koşullarda Çalışma Hakkı ve Eşit İşe Eşit Ücret 40 1.1.4.4. Mesleki İlerleme Hakkı 44 1.1.4.5. İş Güvencesi Hakkı 44 1.1.4.6. Sendikal Haklar 46 1.1.5. Çalışma Hakkına Erişim Kavramı 48 1.1.5.1. Kavram Belirsizliği 49 1.1.5.2. Çalışma Hakkına Erişimin Sağlanmasında Devletin Rolü 53 a. İş Bulma Hizmetleri Verme 54 b. Mesleki ve Teknik Eğitim Hizmetleri Sunma 55 c. Yeni İş Alanları Açma 56 d. İstihdam Biçimlerinin Çoğaltılması 58
BÖLÜM 2: YABANCILARIN ÇALIŞTIRILMASI 2.1. YABANCI – VATANDAŞ AYRIMI 66 2.1.1. Vatandaş 68 2.1.2. Yabancı 69 2.2. YABANCILAR 71 2.2.1. Yabancı Devlet Vatandaşı 71 2.2.2. Vatansızlar 71 2.2.3. Uluslararası Korumadan Yararlananlar 72 2.2.3.1. Mülteciler 73 2.2.3.2. Şartlı Mülteciler 75 2.2.3.3. İkincil Koruma 76 2.2.4. Geçici Koruma Statü Sahipleri 77 2.2.5. Göçmenler (Muhacirler) 80 2.2.6. Özel Statülü Yabancılar 83 2.2.6.1. Uzun Dönem İkamet Sahipleri 83 2.2.6.2. Mavi Kart Sahipleri 84 2.2.6.3. KKTC Vatandaşları 86 2.2.6.4. Turkuaz Kart Sahipleri 86 2.2.6.5. Süresiz Çalışma İzni Sahipleri 87 2.3. YABANCILARIN ÇALIŞTIRILMASINA İLİŞKİN HUKUKİ DÜZENLEMELER VE SINIRLANDIRMALAR 88 2.3.1. Yabancılara Tanınan Haklar ve Sınırlama 88 2.3.1.1. Eşitlik Esası 89 2.3.1.2. Adaletin Milletlerarası Standardı Esası 89 2.3.1.3. Karşılıklı İşlem Esası 90 2.3.1.4. En Çok Gözetilen Millet Kaydı 90 2.3.1.5. Karşı İşlem Esası 91 2.3.1.6. Kazanılmış Haklara Saygı Esası 92 2.3.1.7. İzin Esası 92 2.3.1.8. Sınırlama (Tahdit) Esası 92 2.3.1.9. Kontenjan Esası 93 2.3.2. Yabancıların Türkiye’de Çalışma Hakkından Yararlanmaları 93 2.3.3. Yabancıların Türkiye’de Çalışmalarının Şartları 94 2.3.3.1. Türkiye’ye Usulüne Uygun Girmiş Olma 94 2.3.3.2. Ön İzin 95 2.3.3.3. Çalışma İzni ve Türleri 96 a. Süreli Çalışma İzni 96 b. Süresiz Çalışma İzni 97 c. Bağımsız Çalışma İzni 97 d. Turkuaz Kart 98 e. İstisnai Çalışma İzni 99 2.3.3.4. Çalışma İzni Verilmesi Süreci 100 a. Çalışma İzni Muafiyeti 100 b. Çalışma İzni 105
BÖLÜM 3: ÇALIŞMA HAKKI VE YABANCI- VATANDAŞ TEMELLİ AYRIMCILIK İLİŞKİSİ 3.1. ÇALIŞMA HAKKI BAĞLAMINDA AYRIMCILIK 109 3.1.1. Ayrımcılık Yasağı ve Eşitlik İlkesi 109 3.1.2. Çalışma Hayatında Ayrımcılık 115 3.1.2.1. Çalışma Hakkı ve Ayrımcılık Yasağının Kesişim Noktası: Eşit İşlem Borcu 116 3.1.2.2. Uluslararası ve Ulusal Belgelerde Çalışma Hakkı ve Ayrımcılık 119 a. Uluslararası Belgelerde Çalışma Hakkı ve Ayrımcılık 119 aa. Birleşmiş Milletler Belgeleri 119 ab. Avrupa Birliği ve Avrupa Konseyi Belgeleri 120 ac. ILO Belgeleri 123 b. Ulusal Hukuk Belgelerinde Çalışma Hakkı ve Ayrımcılık 124 ba. İş Kanunu 125 bb. Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu Kanunu 128 bc. Sendikalar ve Toplu İş Kanunu 129 bd. Türk Ceza Kanunu 130 be. Engelliler Hakkında Kanun 131 3.1.2.3. Çalışma Hayatının Farklı Aşamalarında Ayrımcılık 131 a. İşe Alma Aşamasında Ayrımcılık 132 aa. Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu Kanunu’nda İşe Alım Aşamasında Ayrımcılık Yasağı 133 ab. İş Kanunu’nda İşe Alım Aşamasında Ayrımcılık Yasağı 134 ac. TİHEKK ve İş Kanunu’ndaki İkili Durum ve Yabancı Vatandaş Temelli Ayrımcılık Bakımından Değerlendirilmesi 135 b. İş İlişkisinin Devamında Ayrımcılık 136 c. İş İlişkisinin Sona Ermesinde Ayrımcılık 137 3.2. ÇALIŞMA HAKKINA ERİŞİMDE AYRIMCILIK 138 3.3. YABANCI-VATANDAŞ TEMELLİ AYRIMCILIK ÖZELİNDE ÇALIŞMA HAKKINA ERİŞİM 143 3.3.1. Yabancı-Vatandaşlık Temelli Ayrımcılık 143 3.3.2. Yabancı - Vatandaş Temelli Ayrımcılığın Çalışma Hakkına Erişime Yansıması 149 3.3.2.1. Belirli Sektör ve Mesleklerin Yabancılara Yasaklanması 151 a. Sağlık Hizmetleri 155 b.Adalet Alanı: Avukatlar, Noterler, Hakimler ve Savcılar 158 c. Devlet Memurluğu 159 d. Türk Karasuları, Kıyı ve Limanlarında İcra Edilen Meslekler 159 e. Güvenlik Hizmetleri 161 f. Eğitim ve Öğretim Hizmetleri 161 g. Yasak Kapsamındaki Diğer Meslekler 163 3.3.2.2. Çalışma İzni Verilmesinde Yabancı-Vatandaş Temelinde Ayrımcılık 164 3.3.2.3. Çalışma Hakkına Erişimde Devletin Yükümlülükleri Bakımından Ayrımcılık 170 a. Mesleki ve Teknik Eğitim Hakkı Çerçevesinde Yabancı-Vatandaş Temelli Ayrımcılık 171 b. İş Bulma Hizmetleri 176 c. Yerel ve Yabancı İşgücü Arasında Rekabet Oluşturacak Uygulamalar 178 3.3.2.4. Yabancı-Vatandaş Temelli Ayrımcılığın İşveren Davranışlarına Yansıması 181 SONUÇ 185 KAYNAKÇA 189
