Osmanlı Modernleşmesi Bağlamında Yeni Osmanlılar Hareketinin Devlet ve Hukuk Anlayışı

Elif ÖZDEMİR

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ. 7

İÇİNDEKİLER  9

KISALTMALAR . 15

GİRİŞ . 17

BİRİNCİ BÖLÜM

OSMANLI MODERNLEŞME SÜRECİNDE REFORM HAREKETLERİ

VE YAŞANAN ZİHİNSEL DÖNÜŞÜM

TANZİMAT ÖNCESİ REFORM HAREKETLERİ . 21

17. ve 18. Yüzyılda Osmanlı’nın İçinde Bulunduğu Genel Durum . 21

İlk Yenileşme ve Batılılaşma Adımları 25

Sultan III. Selim Dönemi 28

Sultan II. Mahmud Dönemi . 30

Sultan II. Mahmud’un Tahta Geçişi ve Ayanlarla İttifak Yapması

(Sened-i İttifak). 30

Merkezi Otoritenin Sağlamlaştırılması . 32

Yeniçeri Ocağı’nın Kaldırılması . 33

Tanzimat Öncesi Dönem Reformlarına Genel Bakış 35

Tanzimat Öncesi Reform Hareketlerinde Zihinsel Dönüşüm ve Kültürel

Faaliyetler 39

Yeni Okulların ve İdari Kurumların Yeni Nesil Üzerindeki Etkileri. 39

Matbaanın Yeniden İşlerlik Kazanması ve Çıkarılan İlk Gazeteler 40

Batı Medeniyetine Dair Yeni Fikirlerin Ortaya Çıkışı. 41

TANZİMAT DÖNEMİ REFORM HAREKETLERİ . 43

Gülhane Hatt-ı Hümayunu’nun İlanını Hazırlayan Şartlar . 43

Gülhane Hatt-ı Hümayunu’nun İlanı . 45

Gülhane Hatt-ı Hümayunu’nun Şekli ve Niteliği . 46

Gülhane Hatt-ı Hümayunu’nun İçeriği 47

Gülhane Hatt-ı Hümayunu ile Başlayan Tanzimat Dönemi . 49

Tanzimat ve Gülhane Hatt-ı Hümayunu . 49

Tanzimat Kadrosu. 50

Kırım Savaşı ve Islahat Fermanı’nın İlanı 52

10 İçindekiler

Tanzimat Dönemi’nde Kanunlaştırma Hareketi 53

Tanzimat Dönemi’nde Devlet Teşkilatı . 55

Parlamento Geleneğine Doğru: Deneyimler ve Birikimler 56

Tanzimat Dönemi’nde Osmanlı Aydınının Geçirdiği Zihinsel Dönüşüm.58

Tanzimat Döneminin Başarısızlıkları ve Dönem Hakkında Genel

Değerlendirme. 65

İKİNCİ BÖLÜM

YENİ OSMANLILAR HAREKETİNİN DOĞUŞU VE TARİHSEL GELİŞİMİ

1860 -1876 YILLARI ARASINDA OSMANLI DEVLETİNİN GENEL DURUMU.69

Şark Meselesinin Gölgesinde Osmanlı Devleti. 69

Sultan Abdülaziz Devri’ne Genel Bakış (1861-1876) 71

Bâb-ı Âli Yönetimi’ne Yönelik Muhalif Hareketlerin Başlaması: Kuleli

Vakası (1859) . 72

YENİ OSMANLILAR HAREKETİNİN DOĞUŞU.75

Yeni Osmanlılar Hareketine Hayat Veren Neslin Yetişmesi . 75

Hareketin İsmi ve Ortaya Çıktığı Tarih Hakkındaki Tartışmalar 77

Hareketin İsmi Üzerine 77

Yeni Osmanlılar Cemiyeti’nin Kuruluş Tarihi Hakkındaki Tartışmalar . 79

Yeni Osmanlılar Hareketinin Önde Gelen Şahsiyetleri. 81

III. YENİ OSMANLILAR HAREKETİNİN BAŞLANGIÇ DÖNEMİ .86

Yeni Osmanlılar Cemiyeti’nin Öncülü: İttifâk-ı Hamiyyet yahut Meslek

Cemiyeti (1865-1867)  86

Cemiyet ile İlgili Temel Olarak Ele Alınan Kaynaklar . 86

Cemiyet’in Kuruluşu 87

Cemiyet’in Açığa Çıkması ve Yapılan Yargılamalar 89

Yeni Osmanlılar Cemiyeti’nin Hamisi: Mustafa Fazıl Paşa . 94

Mustafa Fazıl Paşa’nın Nord Gazetesine Verdiği Cevap 96

Mustafa Fazıl Paşa’nın Sultan Abdülaziz’e Mektubu. 98

Muhbir ve Tasvir-i Efkâr Gazeteleri . 99

Dönemin Önemli Gelişmeleri ve Osmanlı Kamuoyunun Durumu. 99

Muhbir ve Tasvir-i Efkâr Gazetesinin Kapatılması. 101

Namık Kemal, Ziya Paşa ve Ali Suavi’nin Sürgün Edilmesi ve

Mustafa Fazıl Paşa’nın Daveti . 104

YENİ OSMANLILAR HAREKETİNİN BİRİNCİ EVRESİ: AVRUPA YILLARI

(1867 - 1870)105

Sultan Abdülaziz’in Avrupa’ya Seyahati ve Yeni Osmanlılar 105

İçindekiler 11

Yeni Osmanlılar Cemiyeti’nin Kurulması . 107

Mustafa Fazıl Paşa’nın İstanbul’a Dönüşü ve Muhbir Gazetesi. 107

Genel Açıklamalar. 107

Cemiyetin Resmi Yayın Organı: Muhbir Gazetesi (1867-1868). 108

Hürriyet Gazetesi (1868-1870) 111

Genel Bilgiler 111

Hürriyet Gazetesinin Hususiyetleri. 112

Yeni Osmanlılar Cemiyeti’nin Dağılma Sürecine Girmesi 113

Mısır’da Yaşanan Yeni Gelişmeler 113

Cemiyet Üyeleri Arasında Çıkan Uyuşmazlıklar ve Ayrılıklar 114

Ziya Paşa’nın Hidiv İsmail Paşa’dan Maddi Destek Alması ve

Hürriyet Gazetesinin İkinci Evresi (1869-1870)  118

Yeni Osmanlılar Tarafından Çıkarılan Diğer Gazeteler 119

İttihâd Gazetesi. 119

İnkılâb Gazetesi 120

Yeni Osmanlıların Avrupa’daki Son Yılları 121

YENİ OSMANLILAR CEMİYETİ’NİN İKİNCİ EVRESİ: İSTANBUL YILLARI

(1872 - 1876) . 122

Namık Kemal’in İstanbul’a Dönüşü . 122

Âli Paşa’nın Vefatı ve Mahmud Nedim Paşa’nın Sadareti . 123

Yeni Osmanlılar Cemiyeti’nin Yeniden Canlanışı ve İbret Gazetesi . 125

Bâb-ı Âli’nin Basın ve Yayın Hayatına Yönelik Baskı ve Sansürleri. 126

İbret Gazetesinin Tatil Edilmesi ve Yeni Osmanlıların İlk Sürgünü . 126

Yeni Osmanlıların İkinci Kez Sürgün Edilmelerine Yol Açan Olaylar:

Diyojen Dergisi ile İbret Gazetesinin Sürekli Olarak Kapatılması ve

Vatan yahut Silistre Piyesi  128

YENİ OSMANLILAR HAREKETİ’NİN ÜÇÜNCÜ EVRESİ: KÂNÛN-I ESASİ SÜRECİ

(1876 - 1877) . 131

Birinci Meşrutiyete Doğru: Sultan Abdülaziz Devrinin Son Yılları 131

Dünya Siyasetinde Değişen Dengeler . 131

1876 Darbesini Hazırlayan Krizler. 133

30 Mayıs 1876 Darbesi: Sultan Abdülaziz’in Tahttan İndirilmesi ve V.

Murad’ın Tahta Geçmesi. 135

30 Mayıs 1876 Darbesine Genel Bir Bakış 135

Darbe Kadrosundaki Paşaların Arasında Çıkan Anlaşmazlıklar:

Meşrutiyet Tartışmaları  136

Sâbık Sultan Abdülaziz’in Vefatı ve Sultan V. Murad Döneminin

Sonu 138

12 İçindekiler

a) Abdülaziz’in Şüpheli Vefatı ve Çerkes Hasan Vakası. 138

b) Sultan II. Abdülhamid’in Tahta Geçmesi 139

1876 Kânûn-ı Esâsî’sinin İlan Edilmesi Süreci. 140

Anayasa Hazırlık Çalışmaları 142

a) Anayasa Komisyonu (Cemiyet-i Mahsusa) Çalışmaları. 142

b) Kânûn-ı Esâsî Hazırlık Çalışmalarında Yeni Osmanlılar . 146

Kânûn-ı Esâsî’nin İlanı (23 Aralık 1876) ve Tersane Konferansı. 148

Kânûn-ı Esâsî’nin Temel Hususiyetleri ve Yeni Osmanlıların Tesiri

Hakkında Doktrinde Yer Alan Değerlendirmeler. 150

Yeni Osmanlıların Tasfiyesi ve Akıbeti . 154

Yeni Osmanlıların İstanbul’dan Uzaklaştırılmaları ve Akıbetleri . 154

Midhat Paşa’nın Sadaretten Azli ve Sürgünü 157

Ali Suavi’nin Akıbeti 159

a) Ali Suavi’nin İstanbul’daki Son Yılları 159

b) Çırağan Vakası (1878). 160

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

YENİ OSMANLILAR HAREKETİNİN DEVLET VE HUKUK ANLAYIŞI

YENİ OSMANLILARIN SİYASİ VE HUKUKİ FİKİRLERİNE GENEL BİR BAKIŞ 163

Yeni Osmanlılar Hareketinin Ortaya Çıkış Sebebi ve Temel Nitelikleri 163

Yeni Osmanlıların Hususiyetleri . 165

Yeni Osmanlı “Hissiyatı”: Maziye Duyulan Özlem ve Geleceğe Yönelik

Umutlar 168

Yeni Osmanlılara Göre Osmanlı Devleti’nin Kurtuluş Reçetesi 171

Yeni Osmanlılar Cemiyeti’nin Temel Programı 173

YENİ OSMANLILARDA DEVLET VE HUKUK DÜŞÜNCESİ .176

Namık Kemal’in Devlet ve Hukuk Anlayışı . 176

Namık Kemal’in Devlet Anlayışı 176

a) Devletin Kökeni ve Siyasi Hâkimiyetin Kaynağı 177

b) Namık Kemal’e Göre Devletin Dayandığı Esaslar . 183

(1) Genel Bakış  183

(2) Sınırlı İktidar Anlayışı ve Kuvvetler Ayrılığı. 184

(3) Zulme Karşı Direnme Hakkı Üzerine Namık Kemal’in

Düşünceleri 186

(4) İslam Hukukuna Bağlılık (Şer’i Hukuka Riayet)  187

(5) Namık Kemal’e Göre İdeal Devlet Mekanizması 189

(a) Genel Bakış . 189

İçindekiler 13

(b) Temel Meclisler  190

(i) Meclis-i Şûrâ-yı Ümmet . 190

(ii) Meclis-i Şûrâ-yı Devlet. 194

(iii) Senato 195

(c) Padişah ve Vükelâ. 196

c) Namık Kemal’de Hürriyet Fikri ve Hürriyet-İktidar İlişkisi 199

d) Hukuk Önünde Eşitlik (Müsâvât) . 201

Namık Kemal’in Hukuk Anlayışı 202

a) Genel Bakış 202

b) Namık Kemal’e Göre Hukukun Tanımı ve Mahiyeti. 203

c) Hukukun Tasnifi . 206

d) Hak ve Adalet Düşüncesi 208

e) İslam Hukuku (Fıkıh) ve Kanunlaştırma Hareketi Üzerine 212

Ziya Paşa’nın Devlet ve Hukuk Anlayışı . 216

Ziya Paşa’nın Devlet Anlayışı 216

a) Genel Bakış 216

b) Devletin Kökeni ve Siyasi Hâkimiyetin (Egemenlik) Kaynağı 218

c) Ziya Paşa’ya Göre Osmanlı Devleti’nin Gerilemesinin Nedenleri

ve Tanzimat’ın Etkisi  220

d) Ziya Paşa’ya Göre Devletin Kurtuluş Reçetesi: Usûl-i Meşveret 226

e) Ziya Paşa’nın Hürriyet Anlayışı. 229

Ziya Paşa’nın Hukuk ve Yargı Üzerine Düşünceleri. 230

Ali Suavi’nin Devlet ve Hukuk Anlayışı. 232

Ali Suavi’nin Devlet Anlayışı 232

a) Genel Bakış 232

b) Ali Suavi’nin Bâb-ı Âli Hükümetine Yönelik Eleştirileri. 233

c) Devlet, Siyasi Hâkimiyet ve Hükümet 236

d) Kuvvetler Birliği ve Anayasanın Üstünlüğü Fikri. 237

e) Hilafet ve Devlet Başkanlığı . 238

f) Zulme Karşı Direniş ve İsyan 240

g) Usûl-i Meşveret Üzerine Düşünceleri 241

h) Hukuk Önünde Eşitlik (Müsâvât) . 243

Ali Suavi’de Hukuk ve Yargı Teşkilatına Dair Düşünceleri. 244

Ali Suavi’nin Ele Aldığı Diğer Meseleler 249

Mehmed Bey’in Devlet ve Hukuk Anlayışı. 251

Genel Bakış . 251

14 İçindekiler

Mehmed Bey’in Siyasi ve Hukuki Fikirleri . 251

Mustafa Fazıl Paşa’nın Siyasi ve Hukuki Fikirleri 254

Yeni Osmanlılar ve Çağdaşları: Devlet ve Hukuk Anlayışlarında

Benzerlikler ve Ayrılıklar  259

İbrahim Şinasi (1826-1871) . 261

Ahmed Midhat Paşa (1822-1884) . 265

Tunuslu Hayreddin Paşa (1822/23-1890) . 268

a) Tunuslu Hayreddin Paşa’nın Devlet ve Hukuk Düşüncesine Kısa

Bir Bakış 268

b) Tunuslu Hayreddin Paşa ve Yeni Osmanlılar Arasında Fikri

Mukayese . 274

Yeni Osmanlılar Hareketine Yönelik Başlıca Eleştiriler ve Hareketin

Sonraki Nesillere Olan Etkisi  277

SONUÇ.283

KAYNAKÇA.291

EKLER 313