Ermeni Meselesinin Hukuki Boyutu

Dr. Hande Seher DEMİR

İÇİNDEKİLER
ÖZET 5
TEŞEKKÜR 9
İÇİNDEKİLER 11
KISALTMALAR 17
GİRİŞ 19

BİRİNCİ BÖLÜM
ERMENİ MESELESİNİN DOĞUŞU: ERMENİ SEVK VE İSKÂNI
I. OSMANLI DEVLETİ'NDE “TEHCİR” KURUMUNUN GÖRÜNÜMLERİ VE
ERMENİ TEHCİRİNİN HUKUKİ NİTELİĞİ 25
II. ERMENİ SEVK VE İSKÂNI HAKKINDA DÜZENLEMELER 29
A. 14 Mayıs 1331 (27.05.1915) Tarihli Vakt-i Seferde İcraat-ı Hükûmete Karşı Gelenler İçin Cihet-i Askeriyece İttihaz Olunacak Tedabir Hakkında
Kanun-u Muvakkat 29
B. Ermeni Sevk ve İskânı Kararının İçinde Doğduğu Hukuk Rejimi:
Mukayeseli Hukukta ve Osmanlı Devleti'nde Sıkıyönetim 32
1. Karşılaştırmalı Hukukta Temel Hak ve Hürriyetlerin Sıkıyönetim
Rejimi Kapsamında Sınırlandırılması 32
a. Avrupa'da Temel Hak ve Hürriyetlerin Sıkıyönetim Rejimi
Kapsamında Sınırlandırılması 36
(1) Fransa'da Temel Hak ve Hürriyetlerin Sıkıyönetim Rejimi Kapsamında Sınırlandırılması 36
(2) İngiltere'de Temel Hak ve Hürriyetlerin Sıkıyönetim Rejimi Kapsamında Sınırlandırılması 38
(3) İsviçre'de Temel Hak ve Hürriyetlerin Sıkıyönetim Rejimi Kapsamında Sınırlandırılması 40
(4) Almanya'da Temel Hak ve Hürriyetlerin Sıkıyönetim Rejimi Kapsamında Sınırlandırılması 41
b. Amerika'da Temel Hak ve Hürriyetlerin Sıkıyönetim Rejimi
Kapsamında Sınırlandırılması 43
(1) Amerika'da İç Savaş, Büyük Savaş ve İkinci Dünya Savaşı Dönemlerinde Temel Hak ve Hürriyetlerin Sınırlanması 43
(2) İkinci Dünya Savaşı Sürecinde Japon Tehciri Kararı ve
Uygulaması 45
(3) Japon Tehciri ile Ortaya Çıkan Mağduriyetlerin Telafisi 54
(4) Japon ve Ermeni Tehciri Karar ve Uygulamaları Arasındaki
Benzerlik ve Ayrılıklar 56

2. Osmanlı Devleti'nde Sıkıyönetim Rejimi: Hak ve Hürriyetlere Yönelik Olağanüstü Müdahalelerin Hukuki Dayanakları 59
III. ERMENİ SEVK VE İSKÂNI KARARININ SEBEP UNSURU: KARARIN İÇİNDE DOĞDUĞU SİYASİ VE ASKERÎ ATMOSFER (BÜYÜK SAVAŞ ÖNCESİNDE VE SÜRECİNDE ERMENİ FAALİYETLERİ) 61
A. Sevk ve İskân Kararının Alınmasına Giden Süreçte Ermeni Faaliyetleri (25.05.1915 Öncesi) 67
B. Ermeni Sevk ve İskânı Kararlarının Alınma Süreci: Ermeni Vekillerle Temaslar, Ermeni Cemiyetlerinin Kapatılması, Talat Paşa'nın Sevk Kararı,
Meclis-i Vükela Kararnamesi 77
C. Sevk ve İskân Kararının Alınmasını Takip Eden Süreçte Ermeni
Faaliyetleri (27 Mayıs 1915 Sonrası) 81
IV. SEVK VE İSKÂN KARARININ AMAÇ UNSURU 87
A. Sevk ve İskân Kararının Amacına Doğrudan İşaret Eden Belgeler 89
B. Sevk ve İskân Kararının Amacına Dolaylı İşaret Eden Belgeler 95
1. Sevk Edilen Ermeniler İçin Alınan Koruyucu Önlemler 96
2. Sevk ve İskândan Muaf Tutulan ve/veya Memuriyetlerine Devam
Eden Ermeni Tebaa 101
3. Yaşanan Salgın Hastalıklarla Mücadele Çabası 105
4. Sevk ve İskân Sürecinde Suistimallerin Önlenmesi Çabası 109
V. ERMENİ SEVK VE İSKÂNI KARAR VE UYGULAMALARININ HUKUKİ AÇIDAN DEĞERLENDİRİLMESİ 113
A. Ermeni Sevk ve İskanı Karar ve Uygulamalarının Kanun-ı Esasi
Dönemindeki Hukuk Anlayışına Uygunluğu 113
B. Ermeni Sevk ve İskanı Karar ve Uygulamalarının Günümüzdeki Hukuk
Anlayışı -1982 Anayasası ve AİHS- Işığında İncelenmesi 119
İKİNCİ BÖLÜM
ERMENİ MESELESİNİN MÜLKİYET HAKKI YÖNÜNDEN DEĞERLENDİRİLMESİ: EMVAL-İ METRUKE TASFİYESİ
I. KAVRAMSAL ÇERÇEVE 140
A. Emval-i Metruke Mevzuatında Geçen Bazı Kavramların Anlamı ve Kapsamı 140
1. Emval-i Metruke 140
2. Tasfiye 142
3. Vaz'ıyed Etme 143
B. Mülkiyet Hakkı 146
II. ERMENİ EMVAL-İ METRUKESİNE İLİŞKİN MÜLKİYET İDDİALARININ, YABANCI
DEVLET MAHKEMELERİ VE AİHM ÖNÜNDE İNCELENMESİ 152
A. Yabancı Devlet Mahkemeleri Tarafından, Ermeni Emval-i Metrukesine
İlişkin Mülkiyet İddialarının İncelenmesi 152

1. Devletlerin Yargı Bağışıklığı 152
a. Uluslararası Adalet Divanı'nın yaklaşımı 158
b. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi'nin Yaklaşımı 160
2. Türkiye Devleti'ne Karşı Yabancı Devlet Mahkemelerinde Açılan Davalar 163
B. AİHM Tarafından, Ermeni Emval-i Metrukesine İlişkin Mülkiyet
İddialarının İncelenmesi 166
1. AİHM'in Konuya İlişkin Emsal Kararları 167
2. Emval-i Metruke Tasfiyesi Hakkında AİHM Tarafından Verilmesi
Muhtemel Kararlar 175
III. ERMENİ EMVAL-İ METRUKESİNE İLİŞKİN MÜLKİYET İDDİALARININ ULUSAL
HUKUK ÇERÇEVESİNDE İNCELENMESİ 177
A. Emval-i Metruke Mevzuatı 178
1. Osmanlı Devleti Döneminde Kabul Edilen Mevzuat 178
a. 13 Eylül 1331 (26 Eylül 1915) tarihli Ahar Mahallere Nakledilen Eşhasın Emval ve Düyûn ve Matlubat-ı Metrukesi Hakkında Kanun-u Muvakkat'ın kabul edilmesine kadar geçen süreçte Ermeni Emval-i Metrukesi Hakkında Çıkarılan Nizamname,
Kararname ve Talimatnameler 178
b. 13 Eylül 1331 (26 Eylül 1915) tarihli Ahar Mahallere Nakledilen Eşhasın Emval ve Düyûn ve Matlubat-ı Metrukesi Hakkında
Kanun-ı Muvakkat 183
2. Türkiye Devleti Döneminde Kabul Edilen Emval-i Metruke Mevzuatı 187
a. 18 Kanunuevvel 1334 (18 Aralık 1918) Tarihli Talimatname ve 12 Kanunisani 1336 (12 Ocak 1920) Tarihli Ahar Mahallere Nakledilmiş Olan Eşhasın 17 Zilkade 1333 Tarihli Kararname
Mucibince Tasfiyeye Tabi Tutulan Emvali Hakkında Kararname 187
b. 20 Nisan 1338 (20 Nisan 1922) tarihli ve 224 sayılı Memalik-i Müstahlasadan Firar ve Gaybubet Eden Ahalinin Emval-i Menkule
ve Gayrimenkulelerinin İdaresi Hakkında Kanun 191
c. 15 Nisan 1339 (15 Nisan 1923) tarihli ve 333 sayılı Ahar Mahallere Nakledilen Eşhasın Emval ve Düyûn ve Matlubat-ı Metrukesi Hakkındaki 17 Zilkade 1333 ve 13 Eylül 1331 tarihli Kanun-u Muvakkatin Bazı Mevaddı ile 20 Nisan 1338 Tarihli
Emval-i Metruke Kanununu Muaddil Kanun 193
d. 24 Temmuz 1923'te imzalanarak 6 Ağustos 1924'te yürürlüğe
giren Lozan Antlaşması. 195
e. 28 Mayıs 1928 tarihli ve 1331 sayılı Mübadil, Gayrimübadil, Muhacir ve Saireye Kanunlarına Tevfikan Tevzi veya Adiyen
Tahsis Olunan Gayrimenkul Emvalin Tapuya Raptına Dair Kanun 198
f. 28 Mayıs 1928 tarihli ve 1349 sayılı Emval-i Metruke Hesab-ı
Carilerinin Bütçeye İrat Kaydına Dair Kanun 201

3. Günümüzde Hâlen Yürürlüğü Devam Eden Emval-İ Metruke Mevzuatı 201
B. Emval-i Metruke Mevzuatı'nın Öngördüğü Tasfiye Düzeni 205
1. Emval-i Metruke Mevzuatı'nın Zaman Bakımından Uygulanması
Meselesi 205
2. Emval-i Metruke Mevzuatı'nın Günümüzdeki Uygulama Alanı: Emval-İ Gayrimenkule Mülkiyetinin Devlete İntikali 208
a. Emval-i Gayrimenkule Mülkiyetinin İntikalini Düzenleyen Mevzuatın
Kişi Bakımından Uygulama Alanı 209
b. Emval-i gayrimenkule mülkiyetinin devlete intikal ettiği tarih 217
C. Emval-i Gayrimenkule Mülkiyetinin Devlete İntikalinin Hukuki Niteliği ve
İleri Sürülebilecek İddialar 220
1. Emval-i Gayrimenkule Mülkiyetinin Devlete İntikalinin Hukuki Niteliği 220
2. Hak Arama Yolları ve Muhtemel Sonuçları 221
IV. EMVAL-İ METRUKE MEVZUATI VE UYGULAMALARININ HUKUKA UYGUNLUĞU: KANUN DEVLETİ-HUKUK DEVLETİ, MÜLKİYET VE MİRAS HAKKI PERSPEKTİFLERİNDEN EMVAL-İ METRUKE TASFİYESİNİN
İNCELENMESİ 227
A. Tasfiye Kanunu Kapsamında Yapılan Emval-i Metruke Tasfiyesinin
Kanun-ı Esasi Dönemindeki Hukuk Anlayışına Uygunluğu 227
B. Tasfiye Kanunu, 333 ve 1331 Sayılı Kanunlar Kapsamında Yapılan Emval-i Metruke Tasfiyesinin Günümüzdeki Hukuk Anlayışına -1982 Anayasası ve
AİHS- Uygunluğu 242
1. Mülkiyet Hakkı Kanunla Mı Sınırlanmıştır? 245
2. Mülkiyet Hakkı, Kamu Yararı Amacıyla mı Sınırlanmıştır? 246
3. Mülkiyet Hakkının Sınırlanması, Anayasa'nın Sözü ve Ruhuna Uygun mudur? 250
4. Mülkiyet Hakkının Sınırlanmasında Hakkın Özü Korunmuş mudur, Ölçülülük İlkesine ve Son Tahlilde Demokratik Toplum Düzeninin
Gereklerine Uyulmuş mudur? 251
C. Anayasa Mahkemesi'nin 22.04.1963 Tarihli Kararı Hakkında Bir
Değerlendirme 259

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
ERMENİ MESELESİNİN SOYKIRIM SUÇU YÖNÜNDEN DEĞERLENDİRİLMESİ: SOYKIRIM SUÇUNUN TANIMI, UNSURLARI,
ERMENİ SEVKİNE İLİŞKİN KARAR VE UYGULAMALARIN ULUSAL VE ULUSLARARASI CEZA HUKUKUNDAKİ YANSILAMALARI
I. SOYKIRIM SUÇUNUN ULUSLARARASI HUKUKTAKİ GELİŞİM SÜRECİ,

UNSURLARI VE GÖRÜNÜMÜ: SOYKIRIM SUÇUNA GENEL BİR BAKIŞ 266
A. Soykırım Kavramının Doğuşu 266
B. Soykırım Sözleşmesi Çerçevesinde Soykırım Suçunun Unsurları,
Cezalandırılacak Eylemler ve Soykırım Suçundan Sorumluluk 274
C. Soykırım Suçunun Uluslararası Hukuktaki Görünümü: Soykırım Yasağının
Jus Cogens ve Erga Omnes Niteliği 277
II. SOYKIRIM SUÇU ÇERÇEVESİNDE ERMENİ MESELESİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ: ERMENİ SEVK VE İSKÂNINDAN KAYNAKLANAN SOYKIRIM İDDİALARI HAKKINDA KARAR VERMEYE YETKİLİ KURULUŞLAR,
BU KURULUŞLARIN USUL VE ESAS BAKIMINDAN VEREBİLECEĞİ KARARLAR 279
A. Usule İlişkin Değerlendirme 279
1. Soykırım Hükmü Vermeye Yetkili Kuruluşlar 279
2. Soykırım Hükmü Vermeye Yetkili Makamların Zaman Bakımından
Yetkisi: Tabiî Hâkim İlkesi 282
3. Soykırım Hükmünün Verilmesinde Dayanılacak Hukuk Normları ve Bu Normların Zaman Bakımından Uygulanması: Suç ve Cezaların
Kanuniliği İlkesi 285
B. Esasa İlişkin Değerlendirme 296
III. ERMENİ SEVK VE İSKÂNI SEBEBİYLE TÜRKİYE DEVLETİ'NİN ULUSLARARASI SORUMLULUĞA HALEFİYETİ 313
A. Devletin Haksız Fiilden Kaynaklanan Uluslararası Sorumluluğu 314
B. Devletlerin Uluslararası Sorumluluğa Halefiyeti 321
IV. ERMENİ SOYKIRIMI İDDİALARININ ULUSLARARASI MAHKEMELER, ULUSLARARASI KURULUŞLAR, YABANCI DEVLET MAHKEMELERİ VE
PARLAMENTOLARI NEZDİNDE İNCELENMESİ MESELESİ 333
A. Uluslararası Adalet Divanı Tarafından Ermeni Soykırımı İddialarının
İncelenmesi 333
B. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Tarafından Ermeni Soykırımı
İddialarının İncelenmesi 338
1. “Ermeni soykırımı” ve Bu Doğrultuda AİHS m. 2 ve 3'ün İhlali
İddiasıyla Yapılacak Başvurular 339
2. “Ermeni soykırımı”nı İnkâr Eden İfade Açıklamalarına Yönelik
Müdahalelerin AİHS m. 10'a Aykırılığı İddiasıyla Yapılacak Başvurular 345
C. Yabancı Devlet Mahkemeleri Tarafından Ermeni Soykırımı İddialarının İncelenmesi 358
D. Yabancı Devletler ve Uluslararası Kuruluşlar Tarafından Ermeni Soykırımı İddialarının İncelenmesi 369
V. 1915 OLAYLARININ HUKUKİ DÜZLEMDE SOYKIRIM KABUL
EDİLEBİLMESİNİN YOLLARI VE SONUÇLARI 376
A. 1915 Olaylarının Hukuki Düzlemde Soykırım Kabul Edilebilmesinin Yolları 376
B. 1915 Olaylarının Soykırım Kabul Edilmesinin Hukuki Sonuçları 382
SONUÇ 389
EKLER
EK-1 Sevk ve İskân Kararının Alınmasına Giden Süreçte Ermeni Faaliyetleri (25.05.1915 Öncesi) 413
EK-2 Sevk ve İskân Kararının Alınmasını Takip Eden Süreçte Ermeni
Faaliyetleri (27 Mayıs 1915 Sonrası) 419
EK-3 Sevk Edilen Ermeniler İçin Alınan Koruyucu Önlemler 426
EK-4 8 Ekim 1915 tarihli Muamele-i Umumiye-i Sevkiye Hakkında
Talimatname 434
EK-5 Sevk ve İskân Sürecinde Suistimallerin Önlenmesi Çabası 438
EK-6 Dördüncü Ordu Komutanlığı'nın 5 Kasım 1915 tarihli Talimatnamesi 440
EK-7 28 Mayıs 1331 (10 Haziran 1915) tarihli Savaş Halleri ve Olağanüstü Siyasi Zorunluluklar Dolayısıyla Başka Yere Nakledilen Ermenilerin İskân ve İaşeleri ile Diğer Konular Hakkında Yönetmelik (Ahval-i Harbiye ve Zaruret-i Fevkalade-i Siyasiye Dolayısıyla Mahall-i Âhara Nakilleri İcra Edilen Ermenilerin İskân ve İaşesiyle Hususat-ı Saireleri
Hakkında Talimatnamedir) 442
EK-8 28 Mayıs 1331 (10 Haziran 1915) tarihli Savaş ve Olağanüstü Siyasi Zorunluluk Dolayısıyla Başka Yere Nakledilen Ermenilere Ait Mallar, Emlak ve Arazilerin İdaresi Hakkında Yönetmelik (Ahval-i Harbiye ve Zarûret-i Fevkalâde-i Siyasiye Dolayısıyla Mahall-i Âhara Nakilleri İcrâ Edilen Ermenilere Ait Emval ve Emlâk ve Arazinin Keyfiyyet-i İdaresi
Hakkında Talîmâtnâme) 444
EK-9 Osmanlı Devleti'nden Ayrılan Topraklarda Kalarak Bu Devletlerin Yahut Başka Bir Devletin Vatandaşlığını Alan Kişilerin, Mübadeleye Tabi Tutulan Kişilerin, 29 Ekim 1914 Tarihinde Müttefik Bir Devletin Vatandaşı Olan Kişilerin, Türkiye Devleti Topraklarında Kalan Mal
Varlığının Akıbeti Hakkında Lozan Antlaşması'nda Yer Alan Hükümler 447
EK-10 Lozan Antlaşması'nda Yer Alan Maddelerin Uygulanmasını Göstermek
Üzere Türkiye Devleti Tarafından Yapılan Düzenleyici İşlemler 452
EK-11 Lozan Antlaşması - Affı Umumiye Müteallik Beyanname ve Protokol 453
EK-12 Soykırım Suçunun Önlenmesi ve Cezalandırılması Sözleşmesi. 457
KAYNAKLAR 461