ESKİ VAKIF HUKUKU Eraslan ÖZKAYA ( Yargıtay Onursal Birinci Başkanı ) İÇİNDEKİLER BİRİNCİ BÖLÜM GENEL BİLGİLER Birinci Kısım VAKIF I. GİRİŞ 19 II. VAKIF TERMİNOLOJİSİ 22 III. VAKFIN TARİFİ 22 IV. VAKFIN HUKUKİ MAHİYETİ 28 V. VAKFIN KURULMASI 29 VI. KURULAN VAKFIN GEÇERLİLİK ŞARTLARI 31 A. Vakıf Kurabilecekler (Vakıfın Ehliyeti) Yönünden 31 1. Vâkıf Tam Ehliyetli Olmalıdır 31 2. Vakıf Hür Olmalıdır 33 3. Vakıfın Rızası Olmalıdır 33 4. Vakıf Hacir Altına Alınmamış Olmalıdır 33 B. Vakfın Konusu (Mevkuf) Yönünden 34 1. Maliki Hukukçulara Göre 35 2. Hanbeli Hukukçulara Göre 35 3. Şafii Hukukçulara Göre 36 4. Caferi Hukukçulara Göre 36 5. Zeydi Hukukçulara Göre 36 6. Hanefi Hukukçulara Göre 36 7. Osmanlı Hukukçularına Göre 37 VII. VAKFIN HÜKÜM VE SONUÇLARI 37 A. “Lazım” Duruma Gelir 37 B. Hükmi Şahsiyet Kazanır 38 C. Vakfedilenin (Mevkufun) Mülkiyeti Vakfedenin “Vâkıfın” Mülkiyetinden Çıkar Vakfın Mülkiyetine İntikal Eder 38 D. Vakfedilen Mal “Menkuf” Dokunulmaz Hale Gelir 38 VIII. TÜRKİYE CUMHURİYETİ HUKUKUNDA VAKIF 39 İkinci Kısım VAKIF HUKUKUNUN TARİHİ GELİŞİMİ I. VAKIF HUKUKUNUN TARİHİ GELİŞİMİ 41 A. İslam Öncesi Türkler ve Vakıf Kurumu 41 1. Orta Asya Türklerinde Vakıf 41 2. Uygurlarda Vakıf 42 B. Eski Medeniyetlerde Vakıf Kurumu 43 1. Budist ve Brahmanlarda Vakıf 43 2. Mezopotamya Kavimlerinde Vakıf 43 3. Hititlerde Vakıf 44 4. Etilerde Vakıf 44 5. Eski Mısırda Vakıf 45 6. Eski Yunanda Vakıf 45 7. Roma Hukukunda Vakıf 45 8. Cermen Hukukunda Vakıf 46 9. Bizans Hukukunda Vakıf 47 10. İslamiyet Öncesi (Cahiliye Dönemi) Arap Kavimlerinde Vakıf 47 Üçüncü Kısım İSLAM HUKUKUNDA VAKIF I. İSLAM HUKUKUNDA VAKIF 49 A. Giriş 49 B. İslamiyette Vakfın Dayandığı Ana Kaynaklar 50 1. Kur’an-ı Kerim 50 2. Hadis ve Rivayetler 52 C. İslam hukukunda Vakfın Dayanağı Hakkındaki Nazariyeler 54 1. İslami (İdealist) Nazariye 54 2. Tepki, Reaksiyon (Aksül’amel) veya Materyalist Nazariye 54 3. Devlet Menfaati Nazariyesi 55 4. Vakfın Kaynağını Roma Hukukunda Bulan Nazariye 56 5. Vakfın Kaynağını Bizans Hukukunda Bulan Nazariye 56 II. VAKFIN KURULMASINA VE GELİŞMESİNE ETKEN OLAN BAŞLICA NEDENLER 58 III. İSLAM ÜLKELERİNDE VAKIF KURUMUNUN TATBİKATI VE GELİŞİMİ 59 İKİNCİ BÖLÜM VAKFIN UNSURLARI VE KOŞULLARI (ŞARTLARI) I. VAKFIN UNSURLARI VE KOŞULLARI (ŞARTLARI) 63 A. Genel Olarak 63 B. Vakfeden (Vakıf) 64 1. Vakıfın Hakiki Şahıs Olması 64 a. Temyiz Kudretinin “Sezgin-Ayırtım Gücü”nün Olması 64 b. Buluğ “Ergenlik” ve “Rüşt” “Reşit Olma” Çağına Ulaşması 66 c. Mahcur Olmaması 67 aa. Musrif (Sefih) Olmaması 67 bb. Borçlu Olmaması 68 d. Hür Olması 68 2. Vakıfın Hükmi Şahıs Olması 69 3. Vakıf Kurmaya Etkili Olmayan Haller 69 4. Vakfetme Yetkisine Etkili Olan Haller 70 a. Ölüm Hastalığı “Marazul-Mevt” 70 aa. Alacaklılar Yönünden 71 bb. Mirasçılar Yönünden 71 C. İrade Beyanı (Sıyga) 72 1. Sarih “Açık” İrade Beyanı 73 2. Zımni “Örtülü” İrade Beyanı 74 3. İrade Beyanında Aranan Koşullar 75 a. Vakfın Şarta bağlanamaması “Tenciz” 75 b. Tenciz Şartının Aranmadığı Haller 76 aa. Adak “Nezir” Şeklindeki İrade Beyanları 76 bb. Ölüme Talik Edilen İrade Beyanları 77 c. Vakfın Va’deye “Ecele” Bağlanmaması 77 d. Vakıf İradesinde “Sıygasında” Devamlılık “Te’bid” Koşulunun Bulunması 77 aa. Vakıf İradesinde “Sıygasında” Devamlılığı “Te’bid” Şart Koşanlar 78 bb. Vakıf İradesinde “Sıygasında” Devamlılığı “Te’biti” Şart Koşmayanlar 79 e. Vakıf İradesinin “Sıygasının” Sağlam Olması 79 aa. İkrah “Korkutma” 80 bb. Hata (Yanılma-Aldanma) 82 cc. Hile (Yanıltma-Aldatma) 82 dd. Rızayı Bozan Öteki Nedenler 83 f. Vakıf İrade Beyanının “Sıygasının” Kesin ve Bağlayıcı Olması 83 g. Vakıfın İrade Beyanında Vakfın Mahiyetine, Gayesine, Ahlaka, Adaba, Amme Nizamına Mevkufunaleyhlerin Menfaatine Aykırı Bir Şartın Bulunmaması 84 D. Vakfın Konusu (Mevkuf) 85 1. Vakıf Konusunun “Mevkufun” Mülk Olması 85 2. Vakıf Konusunun “Mevkufun” Mütekavvim Mal Olması 87 3. Vakıf Konusunun (Mevkufun) Vakfedilecek Nitelikte Olması 88 a. Haklarında Nass “Hadis” Bulunan Menkuller 89 b. Vakfedilmesi Örfen Caiz Görülen Menkuller 89 c. Akara Tabi Olan Menkuller 90 d. Hakk-ı Kararlı Menkuller 90 4. Vakfedilen Malın Malum ve Muayyen Olması 91 E. Vakıftan Yararlananlar (Mevkufun Aleyh – Meşrutunleh) 91 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM VAKIF ÇEŞİTLERİ I. GİRİŞ 97 II. VAKFEDİLEN MALIN “MEVKUFUN” CİNSİ YÖNÜNDEN VAKIFLAR 97 A. Menkul “Taşınır” Mal Vakıfları 97 1. Kitap Vakfı 97 2. Nakit Para Vakfı 98 3. Öteki Menkullerin Vakfı 100 B. Gayrimenkul (Taşınmaz) Mal Vakıfları 102 III. İNDİFA (YARARLANMA) ŞEKİLLERİ YÖNÜNDEN VAKIFLAR 103 A. Aynıyla İndifa Olunan (Yararlanılan) Vakıflar “Müçessesat-ı Hayriye” 103 1. Herkesin Yararlanabileceği Vakıflar “Müessesat-ı Hayriye” 103 2. Sadece Yoksulların Yararlanabileceği Vakıflar “Müessesat-ı Hayriye” 104 B. Gelirleri ile İndifa Olunan “Kazanç Sağlayan” Vakıflar 104 1. Üstü Kapalı Yerlerin Vakfedilmesi “Musakkafat-ı Vakıf” 104 2. Üstü Kapalı Olmayan Yerlerin Vakfedilmesi “Mustegillat-ı Vakıf” 105 IV. KİRAYA VERİLMELERİ YÖNÜNDEN VAKIFLAR 105 A. İcare-i Vahideli Vakıflar 105 B. İcare-i Vahide-i Kadimeli Vakıflar 106 C. İcareteynli “Çift İcarlı” Vakıflar 107 1. Tanım 107 2. İcareteyn Usulüne Başvurulma Nedeni ve İcareteynli Vakıfların Tarihi Gelişimi 108 3. İcareteyn Mukavelesinin Hukuki Mahiyeti 110 4. İcareteyn Mukavelesinin Koşulları 111 a. Vakıf Akardan Yararlanmanın Kesin Olarak İmkansız Hale Gelmesi 111 b. Vakıf Malı Eski Hale Getirebilmek İçin Başkaca Meşru Çarelerin Bulunmaması 111 c. Yazılı Sözleşme Yapılması 112 d. Hakimden Karar Alınması 112 e. Devlet Reisinden İzin Alınması “İzn-i Sultani” 112 f. Cihat Kalemine Kayıt Yapılarak Senet Verilmesi 112 5. İcareteynli Vakıflarda Tarafların Hakları ve Borçları 113 a. Giriş 113 b. Mutasarrıfın Borçları 113 aa. İcare-i Muacceleyi Ödemek 113 bb. İcare-i Muecceleyi Ödemek 114 cc. Vakıf Malı Olduğu Gibi Muhafaza Etmek 114 c. Mutasarrıfın Hakları 115 aa. Tasarruf Hakkı 115 bb. Ferağ Hakkı 115 cc. İntikal Hakkı 118 aaa. Tasarruf Hakkının İntikal Şekilleri 120 aaa1. Birinci Devre 120 aaa2. İkinci Devre 120 aaa3. Üçüncü Devre 122 aaa4. Dördüncü Devre 122 bbb. Zümre Usulü 122 bbb1. Birinci Zümre 122 bbb2. İkinci Zümre 123 bbb3. Üçüncü Zümre 123 6. Mutasarrıfın Mirasçı Bırakmadan Ölmesi 124 7. İcareteynli Vakıflarda Müşterek Tasarruf 125 8. İcareteynli Müşterek Vakıf Malların Taksimi 125 9. Mutasarrıfın Borçları Karşısında İcareteynli Vakıf Gayrimenkullerin Durumu 126 10. İcareteynli Vakıfların Tasviyesi 128 11. Taviz Bedelinin ve Taviz Bedeline Sağlanan Teminatın Hukuki Mahiyeti 132 12. Sahih Vakıflarda Taviz Bedeli 135 13. Tahsisat Kabilinden “Gayr-i Sahih, İrsadi” Vakıflarda Taviz Bedeli 136 D. Mukataalı Vakıflar 142 1. Giriş 142 2. Mukataa Kurulmasının Koşulları 145 3. Mukataalı Vakıfların Tasviyesi 146 V. VAKFEDİLEN MALIN “MEVKUFUN” MÜLKİYETİ YÖNÜNDEN VAKIFLAR 147 A. Giriş 147 B. Sahih Vakıflar 150 C. Gayr-ı Sahih “Tahsisat Kabilinden, İrsadi” Vakıflar 151 1. Giriş 151 2. Gayri Sahih “Tahsisat Kabilinden İrsadi” Vakıf Türleri 153 a. Miri Arazinin Sadece A’şar ve Rüsumatı Vergi ve Gelirleri Vakfedilirdi 153 b. Miri Arazinin Sadece Tasarruf Hakkı Gayr-ı Sahih Vakfa Tahsis Edilirdi 153 c. Miri Arazinin Hem A’şar ve Rüsumu Hem de Tasarruf Hakkı Gayr-ı Sahih Vakfa Tahsis Edilirdi 153 3. Gayri Sahih “Tahsisat Kabilinden – İrsadi” Vakıflarda Taviz Bedeli 155 VI. YARARLANANLAR “MEVKUFUNALEYH – MEŞRUTÜNLEH” YÖNÜNDEN VAKIFLAR 160 A. Giriş 160 B. Hayri Vakıflar 161 1. Aynından Doğrudan Yararlanılan “Aynıyla indifa Olunan” Vakıflar 161 2. Gelirlerinden Yararlanılan “Geliri ile İndifa Olunan” Vakıflar 162 a. Giriş 162 b. Üstü Kapalı Olan Gayrimenkuler “Musakkafat” 162 c. Üstü Açık Gayrimenkuller “Müstegillat” 162 C. Evlada Vakıflar “Zürri Vakıf”lar 163 D. Zata Akrebe Akribaya, Cırana Vakıf 167 1. Zata Vakıf 167 2. Akrebe Vakıf 167 3. Akrıbaya Vakıf 168 4. Ciran’a Vakıf 168 E. Avarız Vakıfları 168 VII. YÖNETİMLERİ BAKIMINDA VAKIFLAR 170 A. Giriş 170 B. Mazbut Vakıflar 170 1. Selatin Vakıfları 173 2. Mütevellisi Kalmayan Vakıflar 173 3. İdaresi Zaptedilen Vakıflar 173 C. Mazbut Olmayan Vakıflar 174 1. Mülhak Vakıflar 174 2. Müstesna Vakıflar 174 a. Eizze Vakıfları 175 b. Guzat Vakıfları 175 3. Meşrutiyet Üzere Tasarruf Olan Vakıflar 175 D. Azınlık “Cemaat” Vakıfları 175 1. Giriş 175 2. Azınlık “Cemaat” Vakıfları 177 3. Sonuç 184 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM VAKIFLARIN İDARESİ I. VAKIFLARIN İDARESİ “VELAYET – TEVLİYET” 187 A. Giriş 187 B. Mütevelli 187 1. Mütevellinin Atanması “Tayin Edilmesi” 189 a. Vakıf Tarafından Atanması “Meşrutiyet Üzere – Meşruta Mütevelli” 189 b. Hakim Tarafından Atanması “Mansup Mütevelli” 190 2. Mütevellide Bulunması Gereken Vasıflar 192 a. Akil ve Baliğ Olması 192 b. Muktedir “Kifayetli” Olması 193 c. Adil ve Güvenilir Olması 193 3. Mütevellinin Hakları ve Sorumlulukları 193 a. Mütevellinin Hakları 193 aa. Ücretin Vakıf Tarafından Takdiri 194 bb. Ücretin Hakim Tarafından Takdiri 194 b. Mütevellinin Sorumlulukları 194 4. Mütevellilik Görevinin Sona Ermesi 200 a. Azil 200 aa. Vakıfın Azli 200 bb. Hakimin Azli 201 cc. Azil Sebepleri 201 aaa. Hıyanet 201 bbb. Sefahet 201 ccc. Akıl Hastalığı 201 b. İstifa 202 c. Ferağ “Tevliyet Görevini Devretme” 202 d. Ölüm 202 e. Diğer Sebepler 203 C. Mütevelli Kaim Makamı 203 D. Vakıfların Teftiş ve Murakabesi 205 E. Vakıf Görevlileri 206 BEŞİNCİ BÖLÜM VAKIF DAVALARI I. VAKIF DAVALARI 213 A. Vakıf Davalarına Bakmakla Görevli ve Yetkili Mahkemeler 213 B. Vakıf Davalarında Müddei “Davacı” 215 C. Vakıf Davalarında Müddaaleyh “Davalı” 215 D. Vakıf Davalarının Şartları 216 E. Vakıf Davalarında Deliller 216 1. Vakıf Davalarında Yazılı Deliller 217 a. Tapu Kayıtları 217 b. Vakıfnameler 218 c. Resmi Kayıt ve Defterler “Kuyud-u Resmiye” 219 d. Beratlar 221 e. Fermanlar 222 f. Hüccetler 222 g. Şer’i İlamlar 223 2. Vakıf Davalarında Yazılı Olmayan Deliller 225 a. Şehadet “Tanıklık” 225 b. İkrar 226 c. Yemin 227 d. Yeminden Nukul “İmtina” 229 e. Sulh 229 3. Üstün Tutulan Kanıtlar 230 4. Vakıf Davalarında Uygulama 231 II. ZAMANAŞIMI SÜRESİ VE VAKIF MALLARIN ZAMANAŞIMI İLE KAZANILMASI 234 A. Giriş 234 B. Eski Hukukumuzda Zamanaşımı ve Vakıf Malların Zamanaşımı ile Kazanılması 234 1. Zamanaşımının Başlangıç ve Hesaplanması 237 2. Zamanaşımının Durması ve Kesilmesi 239 a. Zamanaşımının Durması 239 b. Zamanaşımının Kesilmesi 239 III. YENİ HUKUKUMUZDA ZAMANAŞIMI VE VAKIF GAYRİMENKULLERİN ZİLYETLİKLE KAZANILMASI 240 IV. VAKIF GAYRİMENKULLERİN HAZİNEYE GEÇMESİ 244 V. VAKIF GAYRİMENKULLERİN METRUKEN VEYA MALULEN VAKFINA DÖNMESİ 246 A. Metrukiyet Durumu 246 B. Mahluliyet Durumu 248 VI. GEDİK HAKKI 250 A. Giriş 250 B. Gedik Çeşitleri 252 1. Müstakar Gedikler 252 2. Havai Gedikler 252 3. Mülkiyet Üzere Tasarruf Olunan Gedikler 252 4. Vakıf Gedikler 252 5. Nizamlı Gedikler 253 6. Adi Gedikler 253 7. Vakfiyet Veçhile Tasarruf Olunan Gedikler 253 8. Müstahlas Gedikler 253 9. Mahlul Gedikler 253 10. Muhdes Gedikler 253 C. Gediklerin İlgası 253 D. Örfübelde ve Pafdos “Bahsur” Gedikleri 256 1. Örfübelde Gedikleri 256 2. Paftos “Bahşur” Gedikleri 257 VII. VAKIFLARIN ALEYHİNDEKİ GÖRÜŞLER VE CEVAPLARI 257 VIII. VAKIF KURMANIN FAYDALARI 263 ALTINCI BÖLÜM İÇTİHATLAR I. YARGITAY İÇTİHADI BİRLEŞTİRME BÜYÜK GENEL KURULU KARARLARI 265 II. YARGITAY HUKUK GENEL KURULU KARARLARI 272 III. YARGITAY DAİRE KARARLARI 311 Kaynakça 439 Kavramlar Dizini 449 Yazarın Diğer Eserleri 465
