Fransız Anayasa Hukuku Tarihçe & Kurumlar

Doç. Dr. Mehmet Rıfat TINÇ

Fransız Anayasa Hukuku üzerine yaptığımız serinin bu ilk çalışmasında, Fransa’nın 1500 yıllık devletleşme tarihçesi ile bugünkü V. Cumhuriyet kurumları ele alınmıştır. Egemenlik, Kuvvetler ayrılığı, Ulus-Devlet, Vatandaşlık, “Yarı-Başkanlık” gibi Anayasa Hukuku’nun anahtar kavramlarının ortaya koyulduğu Fransız Anayasa Hukuku hem karşılaştırmalı hukuk uzmanlarının hem de ülkemizin anayasal düzeninin gelişim ve değişimlerine ilgi duyan herkesin yararlanabileceği bir kaynaktır. Parlamenter rejim ile “yarı-başkanlık” sistemini birleştirmeyi başarmış, Yürütmenin üstünlüğüne dayalı kurumlar arası dengelere rağmen karşı güçlerin de işlevselliğini koruyabilmiş, demokrasinin yalnızca seçimlere dayalı bir yönetim olmadığını, etkin parlamenter denetim ile bağımsız ve tarafsız bir Yargı gücünün de önemli olduğunu en iyi şekilde gösteren Fransız Anayasa Hukuku örneği, anayasal hukuk devletinin nasıl geliştirilebileceğini, Demokrasi, Hukuk Devleti ve İnsan Haklarına saygılı çağdaş bir düzenin hangi anayasal mekanizmalarla oluşturulabileceği hakkında da fikir vermektedir.

İÇİNDEKİLER
KİTAP HAKKINDA III
ÖNSÖZ VII
KISALTMALAR XI
BAZI FRANSIZCA OKUNUŞLAR VE YAZIM KURALLARI XIX

1. BAŞLIK 
FRANSIZ ANAYASA HUKUKUNUN KISA TARİHÇESİ

1. BÖLÜM. FRANSIZ ANAYASA HUKUKUNUN KÖKLERİ 3
1. Kısım. Uzak Kökler: Antik Çağ Kurumları 4
1. Alt-Kısım. Antik Yunan Medeniyeti ve Demokrasi 5
I. Demokrasinin Antik Yunan’da Doğuşu 6
A. Coğrafi Şartlar 6
B. Demografik yapı 7
C. Jeopolitik konum 9
II. Antik Yunan’da Demokrasi Teorileri 11
2. Alt-Kısım. Antik-Roma Kurumları ve Devletleşme 14
I. Roma Cumhuriyet Yönetimi 15
A. Cumhuriyetin Doğuşu 15
B. Cumhuriyet Kurumları 18
II. Roma İmparatorluk Yönetimi 20
A. Kurumsal Tarihçe 21
B. Hristiyanlaşma ve İmparatorluğun Çöküşü 24
2. Kısım. Yakın Kökler: Eski Rejim (Ancien Régime) 28
1. Alt-Kısım. Fransız Krallığının Oluşumu 28
I. Merkezileşme Hareketleri: Regnum Francorum’dan Şarlömayn
    İmparatorluğuna (V. – X. yy.) 29
A. Merovenjyen Monarşisi ve Devletleşme Çabaları 30
1. Yetersiz Devletleşme 30
2. Yönetimde Zayıflıklar 31
B. Karolenjyen Monarşisi: Şarlömayn İmparatorluğu ve Vasalite Sistemi 33
II. Feodal Yönetimden Üniter Devlete (X. – XV. yy.) 36
A. Feodalleşme Hareketleri 36
B. Krallığın Güçlenmesi 39
C. Devletleşme Süreci 43
1. Kraliyet Temel Kanunlarının Oluşumu 44
2. Egemenliğin İfadesi 47
3. Eski Rejim Kraliyet Kurumları 49
2. Alt-Kısım. Mutlak Monarşi Devri 52
I. Mutlâkiyet’in Hukuki Çerçevesi 52
A. Kraliyet Temel Kanunlarının Güçlenmesi 53
1. Halefiyet Kanunu 53
2. Devredilemezlik Kanununun Güçlenmesi 55
B. Çağdaş Devlet Teorileri 56
1. Mutlak Monarşi ve Makyavelizm 57
2. Devlet Egemenliği Çağdaş Tanımı 58
II. Mutlâkiyet’in Kurumsal Çerçevesi 59
A. Merkezi ve Yerel Yönetimde Reformlar 60
1. Kraliyet İktidar Yönetimi 60
2. Kraliyet Yerel Yönetimi 62
B. Yardımcı Siyasi Kurumlar 64
1. Parlamentonun Güçlenmesi 64
2. Diğer Yardımcı Kurumlar 66
2. BÖLÜM. FRANSIZ ANAYASA HUKUKUNUN YAKIN TARİHÇESİ 69
1. Kısım. Anayasal Düzen Arayışları: İhtilâl Fransa’sından III.
     Cumhuriyet’e 70
1. Alt-Kısım. İhtilâl Döneminde Yoğun Anayasal Hareketlilik 71
I. Mutlâkiyet Rejiminin Çöküşü ve Fransız İhtilâli 72
A. Çöküşün Nedenleri 72
1. Aydınlanma Hareketleri ve Toplumsal Bilincin Doğuşu 72
2. Kurumların Yetersizliği 74
B. Anayasa Yapıcı Halk Hareketi 76
II. Anayasal Monarşi ya da 1791 Fransız Meşrutiyeti 78
A. Çağdaşlaşma Çabaları (1789-1791) 78
B. 3 Eylül 1791 Anayasası 80
1. Anayasal Monarşi Rejimi 80
a. Kurumlar 80
b. Kurumlar arası ilişkiler 82
2. Rejimin Çöküşü 83
III. Birinci Cumhuriyet 84
A. 1793 Anayasası 85
B. İhtilâl Hükümeti 86
C. 22 Ağustos 1795 Anayasası 88
2. Alt-Kısım. İhtilâl Sonrası Anayasal Hareketlilik 92
I. Napolyon Bonapart dönemi 92
A. Konsüla 93
B. İmparatorluk 95
II. Meşrutiyet dönemi 98
A. Birinci Restorasyon 98
B. İkinci Restorasyon 102
1. XVIII. Louis Yönetimi 102
2. X. Charles Yönetimi 104
C. Temmuz Monarşisi 105
III. Louis-Napolyon Bonapart Dönemi 109
A. İkinci Cumhuriyet 109
B. İkinci İmparatorluk 112
2. Kısım. Siyasal İstikrarsızlık Dönemi: III. ve IV. Cumhuriyetler 117
1. Alt-Kısım. III. Cumhuriyet 118
I. Kuruluş 118
A. Hükümetin Kuruluşu: Otorite Arayışları 119
B. Geçici Anayasal Kanunlar: Düzen Arayışları 120
II. Kurumlar 122
A. Kurumsal Yapı 122
B. Uygulamada Kurumlar Arası İlişkiler 125
III. Yıkılış 127
A. Parlamento Hegemonyası 127
B. Rejimin Zayıflaması ve Vichy Yönetimi 129
2. Alt-Kısım. IV. Cumhuriyet 131
I. Kurumlar 131
A. Kurumsal Yapı 132
B. Kurumlar Arası Denge Sorunları 133
II. Uygulamadaki Sorunlar 135
A. Yürütmenin Güçsüzleşmesi 136
B. Yasamanın Etkisizleşmesi 137
3. Kısım. Güçlü Yönetim Dönemi: V. Cumhuriyet 139
1. Alt-Kısım. V. Cumhuriyet’in Kuruluşu 140
I. 1958 Anayasası’nın Hazırlanışı 140
A. De Gaulle Hükümeti 141
B. 3 Haziran 1958 Anayasal Kanunu 142
II. 1958 Anayasası’nın Getirdiği Yenilikler 143
A. Yürütmenin Baskınlığı 143
1. Baskınlığın Tanımı 144
2. Baskınlığın Derecesi 147
B. Parlamentarizmin Akılcılaştırılması 149
1. Denetim Gücü Sınırlandırmaları 149
2. Yasama Gücü Sınırlandırmaları 150
2. Alt-Kısım. V. Cumhuriyet’in Gelişimi 153
I. Başlıca Anayasal Gelişimleriyle V. Cumhuriyet 153
A. Cumhurbaşkanı Seçimleri ve Çoğunluk Sistemi 154
B. Anayasal Yargının Güçlenmesi 156
C. Yerel Yönetimlerin Güçlenmesi 158
D. 23 Temmuz 2008 Anayasa Değişikliği 161
1. Parlamentonun Güçlendirilmesi 161
2. Demokratik Yeni Hakları 162
II. Cumhurbaşkanlık Dönemleriyle V. Cumhuriyet 164
A. Klasik Dönem 165
1. Charles De Gaulle Dönemi 165
2. De Gaulle Sonrası Klasik Dönem 168
B. Koabitasyonlar Dönemi 169
1. François Mitterrand Dönemi 170
2. Jacques Chirac Dönemi 172
C. Çoğunlukçu Dönem 174
1. Nicolas Sarkozy Dönemi: “Hiperaktif” Cumhurbaşkanlığı
    (2007-2012) 175
2. François Hollande Dönemi: “Normal” Cumhurbaşkanlığı
    (2012-2017) 176
3. Emmanuel Macron Dönemi: Dinamik Cumhurbaşkanlığı (2017-...) 177

2. BAŞLIK
V. CUMHURİYET ANAYASAL KURUMLAR HUKUKU

1. BÖLÜM. İKTİDAR KURUMLARI 183
1. Kısım. Cumhurbaşkanı 185
I. Cumhurbaşkanının Anayasal Statüsü 185
A. Cumhurbaşkanı Seçim Sistemi 186
1. Sistemin Tanımı 186
2. Sistemin Güncel Uygulaması 191
B. Cumhurbaşkanı Görev Süresi 195
C. Cumhurbaşkanı Hukuki Yükümlülüğü 199
1. Sorumsuzluk İlkesi 200
2. İstisnalar 203
II. Cumhurbaşkanının Anayasal Güçleri 208
A. Cumhurbaşkanının Resen Kullandığı Güçleri 209
1. Yürütme Alanında Resen Kullanılan Güçler 209
2. Yasama Alanında Resen Kullanılan Güçler 211
a. Parlamento ile iletişim 211
b. Meclisin feshi 213
c. Yasama referandumu (halkoylaması) 217
d. Cumhurbaşkanının olağanüstü güçleri (pouvoirs exceptionnels) 220
3. Yargı Alanında Resen Kullanılan Güçler 226
B. Cumhurbaşkanının Paylaşık Güçleri 229
1. Yürütme Alanındaki Paylaşık Güçler 230
2. Yasama Alanındaki Paylaşık Güçler 235
3. Yargı Alanındaki Paylaşık Güçler 238
2. Kısım. Hükümet 240
I. Hükümet Düzeneği 240
A. Bakanlıklar 241
1. Bakanlıkların Oluşumu 241
2. Bakanlıkların İşleyişi 243
B. Bakanlar 246
1. Bakanların Atanması 246
2. Bakanların Görevden Alınması 251
II. Hükümet Yetkileri 254
A. Topluca Kullanılan Yetkileri 255
1. Siyasi Yetki 255
2. Diğer Yetkiler 257
B. Başbakanın Yetkileri 259
1. Yönetim Yetkileri 259
2. Karar Yetkileri 262
III. Hükümet – Cumhurbaşkanı İlişkileri 264
A. Koabitasyon Dönemlerinde Hükümet-Cumhurbaşkanı İlişkisi 265
1. Dönemin Tanımı 265
2. Koabitasyon Uygulamaları 268
B. Çoğunlukçu Dönemlerde Hükümet-Cumhurbaşkanı İlişkisi 270
1. Sistemin Cumhurbaşkanlığı Rejimine Dönüşmesi 270
2. Cumhurbaşkanlığı Rejiminin Eleştirileri 273

2. BÖLÜM. KARŞI-GÜÇLER 278
1. Kısım. Yasama Organı: Parlamento 278
1. Alt-kısım. Parlamentonun Kurumsal Düzeni 281
I. Parlamento Organları 282
A. Çift Kanatlı Düzen (Bikameralizm) 283
1. Alt Meclisin Üstünlüğü 283
2. Üst Meclisin Önemi 285
B. Parlamento Yönetim Organları 288
1. Meclis Başkanlığı 288
2. Meclis Bürosu 289
3. Başkanlar Konferansı 291
C. Parlamento Çalışma Organları 293
1. Yasama Çalışması Ağırlıklı Organlar 294
2. Denetim İşlevi Ağırlıklı Organlar 297
3. Siyasi Çalışma Organları 301
II. Parlamento Üyeleri 304
A. Parlamento Seçimleri 305
1. Yasama Seçimleri 305
2. Senato Seçimleri 312
B. Parlamenterlerin Hukuki Statüsü 314
1. Parlamenter Görev Tanımı 315
2. Parlamenter Dokunulmazlığı 321
III. Parlamento Toplantıları 325
A. Toplantı Dönemleri 326
1. Olağan Toplantı Dönemleri 327
2. Toplantı Ek Dönemleri 329
3. Olağanüstü Toplantı Dönemleri 331
B. Toplantı Gündemi 333
1. Gündemin Belirlenmesi 333
2. Gündemin Yürütülmesi 335
2. Alt-kısım. Parlamentonun Anayasal Yetkileri 338
I. Yasama Yetkisi 339
A. Ortak Bir Yetki 339
1. Cumhurbaşkanı ile Yasama Ortaklığı 339
2. Hükümet ile Yasama Ortaklığı 342
B. Sınırlı Bir Yetki 346
1. Yasama Kapsamı Sınırlaması 347
2. Yasamanın Yargısal Sınırlaması 349
II. Denetim Yetkisi 352
A. Sınırlı Denetim 353
1. Bilgilendirme Mekanizmaları 354
a. Yürütme Bilgilendirmeleri 354
b. Parlamenter Bilgilendirme 356
2. Tavsiye-Karar Mekanizması 358
B. Tam Denetim 360
1. Güven Oylaması 361
2. Gensoru 363
a. Parlamenter Gensoru 364
b. Kışkırtma Gensoru Önergesi 366
III. Değerlendirme Yetkisi 370
2. Kısım. Fransız Anayasa Mahkemesi 376
1. Alt-Kısım. Teşkilat Yapısı 379
I. Kurumsal Düzen 379
II. Çalışma Usul ve Şekilleri 383
A. Başvuru Yolları 383
B. Karar Çeşitleri 385
1. Karar Şekil ve İçerikleri Yönünden 386
2. Genel Hukuki Etkileri Yönünden 387
2. Alt-Kısım. Anayasa Mahkemesi Denetim Yetkileri 390
I. Esas Yetkiler: Normatif Denetim Yetkisi 390
A. Önleyici ya da Ön-Denetimler (A Priori) 391
1. Uluslararası Yükümlülüklerin Ön-Denetimleri 392
2. Yasaların Ön-Denetimleri 395
a. Zorunlu Denetimler 395
b. Serbest Denetim 396
B. İyileştirici Denetimler (A posteriori) 401
1. Öncelikli Anayasal Ön-Soru Denetim Yolu 401
2. Diğer İyileştirici Denetim Yolları 406
II. Diğer Yetkiler: Seçim ve Halk Oylaması Denetimleri ile Bağlı Yetkiler 410
A. Seçimlerin Denetimi ile Bağlı Yetkiler 411
1. Seçimlerin Düzenleme ve Sonuçlarındaki Yetkiler 412
2. Seçilenlerin Görev Başlangıç ve Sonlandırılmasındaki Yetkiler 414
B. Referandumların Denetimi ile Bağlı Yetkiler 416
SON SÖZ 425
KAYNAKÇA 431
KELİME ENDEKSİ 437