Hukukta Akıl Yürütme Yöntemi Olarak Kıyas Analoji

Fuat ALTUNTAŞ

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ 

5

ÖZET 

7

İÇİNDEKİLER 

9

KISALTMALAR 

15

GİRİŞ 

17

BİRİNCİ BÖLÜM

AKIL YÜRÜTME YÖNTEMİ OLARAK KIYAS (ANALOJİ – ÖRNEKSEME)

1. KIYASIN GENEL OLARAK GÖRÜNÜMÜ 

21

1. KIYASIN GÜNLÜK HAYATTAKİ GÖRÜNÜMÜ 

26

III. DİĞER AKIL YÜRÜTME YÖNTEMLERİ İLE KIYASIN KARŞILAŞTIRILMASI 

28

1. Tümdengelim (Dedüksiyon–Tasım–Ta’lil) Yöntemi ile Kıyasın

Karşılaştırılması 

28

1. Genel Mantıkta Tümdengelim (Dedüksiyon) Mantığı Olarak Tasım

(Sillogizm) 

28

2. Tümdengelim Yöntemi ile Kıyas Arasındaki İlişki 

31

1. Tümevarım (İstikra–İndüksiyon) Yöntemi ile Kıyasın Karşılaştırılması 

34

1. Genel Olarak Tümevarım (İstikra) Yönteminin Yapısı 

34

2. Tümevarım Yöntemi ile Kıyas Arasındaki İlişki 

36

1. Birikimsel (Kondüktif–Tekevarımsal) Akıl Yürütme Yöntemi ile Kıyas

Arasındaki İlişki 

39

1. Enevarımsal (Abdüktif–Geriçıkarımsal–Heptengitmeli) Akıl Yürütme

Yöntemi ile Kıyas Arasındaki İlişki 

41

1. Mecazî (Metaforik) Çıkarım ile Kıyasın Karşılaştırılması 

44

1. Genel Olarak Mecaz (Metafor) 

44

2. Mecazî Çıkarım ile Kıyas Arasındaki İlişki 

45

1. Sınıflandırma (Classification) ile Kıyasın Karşılaştırılması 

46

1. Genel olarak Sınıflandırma (Classification) 

46

2. Sınıflandırma ile Kıyas Arasındaki İlişki 

50

İKİNCİ BÖLÜM

GENEL OLARAK KIYASIN (ANALOJİNİN) HUKUK BİLİMİNDE KULLANIMI

1. HUKUKTA KIYASIN ÖNEMİ VE AVANTAJLARI 

53

1. Önemi 

53

1. Avantajları 

56

1. HUKUKTA KIYASIN UNSURLARI 

58

1. Asl 

58

1. Fer 

58

1. İllet (Benzerlik) 

59

1. Hüküm 

59

III. HUKUKTA KIYASIN TANIMI 

60

1. Genel Olarak 

60

1. Kıta Avrupası Hukuk Sisteminde Kıyasın Tanımı 

60

1. Common Law Sisteminde Kıyasın Tanımı 

62

1. İslam Hukukunda Kıyasın Tanımı 

64

1. HUKUK ALANINDA UYGULANAN KIYAS YÖNTEMİNİN MANTIKSAL YAPISI 

65

1. HUKUK ALANINDA UYGULANAN KIYAS YÖNTEMİNDE BENZERLİK MESELESİ:

UYGUN BENZERLİĞİN TESPİT EDİLMESİ 

67

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

COMMON LAW SİSTEMİNDE KIYAS

1. GENEL OLARAK COMMON LAW SİSTEMİ 

71

1. COMMON LAW SİSTEMİNDE UYGULANAN TEMEL AKIL YÜRÜTME

METOTLARI 

76

III. VAKIA HUKUKUNDA UYGULANAN KIYAS 

79

1. Vakıa Hukukunda Kıyas Yönteminin Mantıksal Yapısı 

80

1. Vakıa Hukukundaki Kıyas Yönteminin Temel Özellikleri 

82

1. Tutarlılık İlkesi 

82

2. Tikele Odaklanma 

82

3. Düşük veya Orta Seviyede Soyutlanmış İlkeler 

83

4. Eksik Kuramlaşmış Yargılar 

84

1. Kıyas Yönteminin Vakıa Hukukundaki Çeşitli Uygulamaları 

84

1. Emsal Kararların Uygun Temel Nokta Olarak Belirlenmesi 

84

2. Olgusal Benzerlikler ve Farklılıklar (Emsal Karara Kıyasen Uyulması

ve Emsal Kararın Tefrik Edilmesi) 

85

3. Ratio Decidendi’nin Belirlenmesi 

90

4. Emsal Kararın Soyut ya da Somut Olması Durumlarında Kıyas

Yönteminin Kullanımı 

92

5. Emsal Kararlar Arasında En Uygun Olanın Belirlenmesi 

93

6. Emsal Kararlar Arasında Görünürde Bir Çatışma Olması Durumunda

Kıyasın Kullanımı 

95

7. Emsal Kararlardan İlke Elde Etmede Kıyasın (İlke Kıyasının)

Kullanımı 

96

1. Common Law’da Kıyas Yönteminin Kullanımının Sınırlılığı 

98

1. MEVZUAT HUKUKUNDA UYGULANAN KIYAS 

99

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

KITA AVRUPAsı HUKUK SİSTEMİNDE KIYAS

1. GENEL OLARAK 

101

1. KIYAS YÖNTEMİNİN KITA AVRUPASI’NDA OLAĞAN KULLANIMI 

103

Kurallarındaki Belirsizliğin Çözümünde Kıyasın Rolü) 

103

1. Kıyas Yönteminin Uygulamadaki Ön Şartı Olarak Boşluk Kavramı 

109

1. Kural İçi Boşluk–Kanun İçi Boşluk (İntra Legem) 

109

2. Açık Boşluk–Kanun Boşluğu (Praeter Legem) 

110

3. Örtülü Boşluk–Gizli Boşluk 

111

4. Hukuk Boşluğu–İlke Boşluğu (Extra Legem) 

114

1. a) Hukuk Boşluğu Durumunda İlke Kıyası ile Hukuk Yaratma 

114

1. b) Bir Hukuk Boşluğu Olarak Usuli (Teknik) Boşluk Kavramı 

116

1. Yatay Sınırlandırma–Olumsuz Cevap Araştırması (Negative Answer

Question) 

117

1. Dikey Sınırlandırma–Kıyas Yönteminde Anayasal Sınırlandırma 

122

1. Kıta Avrupası Hukuk Sisteminde Kıyasın Uygulanışı 

125

III. KIYAS YÖNTEMİNİN KITA AVRUPASI’NDA İSTİSNAİ TARZDA KULLANIMLARI 

129

1. Emsal Kararlarda Kıyas Yönteminin Uygulanması 

129

1. Genel Olarak Kıta Avrupası Hukuk Sisteminde Emsal Kararlarda

Kıyas Yönteminin Uygulanması 

129

2. Türk Hukuk Sisteminde Emsal Kararlarda Kıyas Yönteminin

Uygulanması 

131

1. a) Türk Hukuk Sisteminde Emsal Kararların Nitelikleri 

131

1. b) Emsal Kararların Türk Hukukunda Önemi ve Bunun Kıyas

Yönteminin Kullanılmasına Etkisi 

132

1. c) Emsal Kararın Somut Olaya Uygulanması Sırasındaki Analizi 

134

1. Kural İçi Boşluğun Doldurulmasında Kıyasın Kullanımı 

135

1. Hükmün Anlamının Tespitinde Kıyasın Kullanımı 

137

1. Birbirine Benzer Hukuk Kurallarının Anlamlarının Berraklaşması

Amacıyla Kıyas Yöntemine Başvurma 

139

1. Hukuki Kuruma Kıyas Yönteminin Uygulanması 

140

1. Yabancı Hukuki Kurumlara Yapılan Kıyas Yöntemi 

141

1. Hukukî Kıyasta Kullanılan Kıyas Yöntemi 

142

1. KIYAS YÖNTEMİNİN KITA AVRUPASI’NDAKİ HUKUKİ NİTELİĞİ 

143

1. Kıyas Yöntemi Yasama Kuvvetinin Bir Gaspı Mıdır? 

143

1. Kıyas Yönteminin Hukuki Niteliği (Yorum mu Hukuk Yaratma mı?) 

147

1. Kıyas Yönteminin Türk Hukukundaki Hukuki Dayanağı ve Sınırı 

149

1. HUKUKTA AKIL YÜRÜTME YÖNTEMİ OLARAK KIYASIN ŞARTLARI 

152

1. Kıyasın Uygulanması İçin Hakkında Düzenleme Olmayan Bir Olay Olmalı 

152

1. Kıyas Yönteminde Kıyaslanan ile Kıyaslanılan Özdeş Olmamalı 

153

1. Uygulanacak Hüküm Kıyaslanan Şeye Mahsus Olmamalı 

153

1. Kural Olarak İstisnai Hükümlere Kıyas Uygulanmaz 

153

1. Kıyasın Uygulaması Ödev Yükleyen ve Kişi Hak ve Özgürlükleri

Sınırlandırıcı Nitelikte Olmamalı 

154

1. Bir Şeyi Zikretmek, Diğerini Dışlamaktır “Expressio Unius Est Eclusio

Alterius” İlkesinin Uygulandığı Yerde Kıyas Yapılamaz 

155

1. Kıyasın Uygulanması, İstisnai Bir Durumdur 

156

1. KITA AVRUPASI HUKUK SİSTEMİNDE UYGULANAN KIYAS YÖNTEMİNİN

YORUM YÖNTEMLERİNDEN FARKI 

157

1. Evleviyet Yöntemi (Argumentum a Fortiori) ile Kıyas Yönteminin

Karşılaştırılması 

157

1. Genel Olarak Evleviyet Yöntemi 

157

2. Evleviyet Yöntemi ile Kıyas Yöntemi Arasındaki İlişki 

159

1. Aksi ile Kanıt Yöntemi (Argumentum a Contrario) ile Kıyas Yönteminin

Karşılaştırılması 

162

1. Genel Olarak Aksi ile Kanıt Yöntemi 

162

2. Aksi ile Kanıt Yöntemi ile Kıyas Yöntemi Arasındaki Farklılıklar 

164

1. Genişletici Yorum ile Kıyas Yönteminin Karşılaştırılması 

166

1. Genel Olarak Genişletici Yorum 

166

2. Genişletici Yorum ile Kıyas Yöntemi Arasındaki Farklılıklar 

166

3. Genişletici Yorum ile Kıyas Yöntemi Arasındaki Ortak Yanlar 

169

4. Ceza Hukuku Alanında Kıyas Yöntemi ve Genişletici Yorum 

171

1. Amaca Uygun Sınırlandırma (Teleolojik Redüksiyon) ile Kıyas

Yönteminin Karşılaştırılması 

175

BEŞİNCİ BÖLÜM

İSLAM HUKUKUNDA KIYAS

1. KIYAS YÖNTEMİNİN TARİFİ, NİTELİĞİ, ŞER’İ VE AKLİ DAYANAĞI 

179

1. Kıyasın Tarifi 

179

1. Kıyasın Niteliği 

180

1. Şer’i Dayanağı 

181

1. Kitap (Kur’an–ı Kerim) 

182

2. Sünnet (Hadisler) 

183

3. Sahabelerin Uygulamaları ve Bu Uygulamalar Neticesinde Oluşan

İcma 

184

1. Akli Dayanağı 

185

1. KIYASIN UNSURLARI 

186

1. Asl 

186

1. Genel Olarak Asl 

186

2. Aslın Hükmü İle İlgili Şartlar 

187

1. a) Aslın Hükmü Kitap ve Sünnet ile Sabit Olmalıdır 

187

1. b) Aslın Hükmü, Akıl Tarafından Anlaşılabilir Bir İllete Sahip

Olmalıdır 

188

1. c) Aslın Hükmü Asla Mahsus (Muhtassun Bih) Olmamalıdır 

188

1. d) Aslın Hükmü Kıyasa Aykırı Olacak Nitelikte İstisnai Bir Hüküm

Olmamalıdır 

189

1. Hüküm 

189

1. Fer’ 

191

1. Fer’in Şartları 

191

1. a) Fer’in Hükmü Nassla Belirtilmiş Olmamalı 

191

1. b) Asldaki İllet Fer’de de Olmalı 

192

2. Fer’in Başka Bir Olayda Kıyas İçin Asl Olup Olmaması Sorunu 

193

1. İllet 

193

1. Genel Olarak İllet 

193

2. İslam Hukuku Terimi Olarak İllet 

194

3. İllet İle İlgili Bilinmesi Gereken Bazı Kavramlar 

195

1. a) Tahricu’l–Menat (İlletin Tespiti) 

195

1. b) Tenkihu’l–Menat (İlletin Belirginleştirilmesi) 

195

1. c) Tahkiku’l–Menat (İlletin Uygulanması) 

197

4. İlletin Şartları 

197

1. a) Zahir (Açık) olması 

197

1. b) Mazbut (İstikrarlı) Olması 

198

1. c) Hükme Münasip (Uygun) Olması 

199

1. d) Müteaddi (Geçişli– Sirayet Edici) Olması 

199

5. İllet ve Hikmet Arasındaki İlişki 

200

6. İlleti Belirleme Yolları 

201

1. a) Kitap ve Sünnet Nasslarından İlleti Çıkarma 

202

1. b) İcma’dan İlleti Çıkarma 

203

1. c) İllet ile Hüküm Arasındaki Uygunluğu Araştırarak İllet Çıkarma 

204

III. MÜNASİP VASFIN KISIMLARI (İLLET İLE HÜKÜM ARASINDAKİ MÜNASEBET) 

204

1. Münasib–i Müeessir 

205

1. Münasib–i Mülga (Mülaim) 

205

1. Münasib–i Mürsel 

206

1. KIYASIN KISIM VE DERECELERİ 

206

1. Kıyas–ı Evla 

206

1. Kıyas–ı Müsavi 

207

1. Kıyas–ı Edna 

207

1. İSLAM CEZA HUKUKU ALANINDA (UKUBAT) KIYASIN KULLANIMI 

208

1. KIYASI UYGULAYACAK OLAN KİŞİNİN BİLMESİ GEREKEN HUSUSLAR 

208

VII. İSTİHSAN 

209

1. Genel Olarak İstihsan 

209

1. Kapalı Kıyas Sebebiyle İstihsan 

210

1. Kıyas ile İstihsanın Karşılaştırılması 

210

VIII. MESALİH–İ MÜRSELE 

211

1. Genel Olarak Mesalih–i Mürsele 

211

1. Mesalih–i Mürsele Deliline Dayanan Örnekler 

212

1. Mesalih–i Mürsele ile Kıyas’ın Karşılaştırılması 

213

SONUÇ 

215

KAYNAKÇA 

223