Hakimin Sözleşmeye Müdahalesi

"HAKİMİN SÖZLEŞMEYE MÜDAHALESİ



Prof. Dr. İbrahim KAPLAN



""Hakimin sözleşmeye müdahalesi, sözleşmeler hukuku ve doğrudan sözleşme metni ile ilgilidir. Tarafların arasındaki sözleşme metninde yer alan maddelerin yorumu, sözleşme metninde düzenlenmemiş hususların tamamlanması, sözleşmenin değişen hal ve koşullara uyarlanması, ihtilaf konusu olursa, taraflardan en az birisinin başvurusu üzerine, bu konuda hakimin sözleşmeye müdahalesi için dava açılması gerekir.

Liberalleşme ve sermayenin globalleşmesi, özelleştirme, devletin piyasalara müdahalesi ve ortak oyuncu olarak katılmasından ziyade, esas itibariyle, ekonomik ve mali piyasalarda düzenleyici ve denetleyici rolünü üstlenmesi nedeniyle, artık bugün, kanunların emredici hükümlerine riayet şartı ile akla gelen her konuda, sade vatandaşlar ve özellikle piyasa oyuncularının aralarında sözleşme yapmaları hukuken mümkündür. Tabir yerinde ise, artık ""sözleşmeler devri"" yaşanmaktadır.

Bu gelişmenin sonucu mahkemelerde sözleşmeden doğan davaların sayısı oldukça artmıştır. Genellikle bu davaların konuları da, ya doğrudan veya dolayısıyla hakimin müdahalesini gerektirmektedir. Bu müdahale; sözleşmenin yorumu, boşlukların tamamlanması ve sözleşmenin değişen hal ve şartlara uyarlanması ile ilgilidir. Hakimin sözleşmeye müdahalesi daha çok sözleşmenin yorumlanması durumlarında, söz konusu olmaktadır. Bu nedenle yorumlama ile ilgili BK'nın 18. maddesi ve yeni yürürlüğe giren TBK.nın 19. maddesi hükümleri, hakimin sözleşmeye müdahalesi ile doğrudan ilgilidir."" (Önsözden)



İçindekiler



Sözleşme Serbestisi İlkesi

Hâkimin Sözleşmeye Müdahalesi Kavramı ve Tanımı

Sözleşmenin Muhtevası

Yorum Kavramı ve Nitelikleri

Yorum İhtilâfı

Sözleşmenin Yorumunun Temel Esasları

Genel Olarak Sözleşmenin Tamamlanması Kavramı ve Önemi

Sözleşmenin Tamamlanması Hakkındaki İhtilâf

Sözleşme Boşluğu Kavramı ve Türleri

Sözleşmenin Tamamlanmasının Gayesi ve Kapsamı

Sözleşmenin Kanunun Yedek Hükümleriyle Tamamlanması

Sözleşmenin Hakimin Bizzat Koyduğu Kuralla Tamamlanması

Hakimin Sözleşmeyi Tamamlamasının Sınırları

Özel Durumlar

Sözleşmenin Tamamlanması ile Sözleşmenin Yorumu Arasındaki Fark ve İlişkiler

Genel Olarak Sözleşmenin Değişen Şartlara Uyarlanması

Değişen Hâl ve Şartlara İlişkin Sözleşme Hükümleri

Değişen Hâl ve Şartlara İlişkin Kanun Hükümleri

Hakimin Sözleşmeyi Değişen Hâl ve Şartlara Uyarlaması “Dar Anlamada Hakimin Sözleşmeye Müdahalesi



İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ 5

İÇİNDEKİLER 9

KISALTMALAR 15

51. HAKİMİN SÖZLEŞMEYE MÜDAHALESİ KAVRAMI VE

MAHİYETİ 17

1.1.1. Sözleşme Serbestisi İlkesi 17

1.1.1.1. Sözleşme Yapıp Yapmama Serbestisi 17

1.1.1.2. Sözleşmenin Karşı Tarafını Seçme Serbestisi 17

1.1.1.3. Şekil Serbestisi 18

1.1.1.4. Sözleşmenin Muhtevasını Belirleme Serbestisi 18

1.1.1.5. Tip Serbestisi 18

1.1.1.6. Mevcut Sözleşmeyi Değiştirme veya Ortadan Kaldırma, Serbestisi 18

1.1.2. Hakimin Sözleşmeye Müdahalesi Kavramı ve Tanımı 18

1.1.2.1. Geniş Anlamda 18

1.1.2.2. Dar Anlamda 19

1.1.2.3.1. Genel Olarak 19

1.1.2.3.2. Müdahalenin Konusu Olarak Sözleşmenin Sübjektif Unsurları 20

1.1.2.3.3. Sözleşmeye Uygun Karar Karşısında Müdahalenin Durumu 20

1.1.2.3.4. Kanunun Emrettiği Müdahal e ve Hakimin Müdahalesi.... 21

1.1.2.3.5. Sözleşmeye Müdahale ve Sözleşmenin Yorumu 22

1.1.2.3.6. Hakimin Sözleşmeye Müdahalesi ve Sözleşmenin

Hakim Tarafından Tamamlanması 23

1.1.2.3.7. Tanım 23

GENEL OLARAK SÖZLEŞME MUHTEVASININ TESPİTİ 25

Sözleşmenin Muhtevası 25

1.1.2.3.22.1. Kavram 25

1.1.2.3.22.2. Sözleşme İçin Geçerli Normlar 25

1.12.3.2.2.2. Sözleşmeye Has Kurallar - Sözleşme İçi Kurallar 25

1.12.3.2.2.3. Sözleşme Dışı Kurallar 26

Sözleşmenin Muhtevasının Tespiti 27

§3. SÖZLEŞMENİN HAKİM TARAFINDAN YORUMU , 29

I. Yoram Kavramı ve Nitelikleri 29

1.1.1. Yorum Kavramı 29

1.1.2. Yorumun Konusu 29

1.1.3. Yorumun Amacı 30

1.1.4. Yorumun Muhtemel Sonucu 31

1.1.1.1. Olumlu Sonuç 31

1.1.1.2. Olumsuz Sonuç. 31

ç) Yorumun Başarısız Sonucu 32

Yorum İhtilafi 32

L Genel Olarak 32

1.1.2.1. Yorum İhtilafının Tarafları .33

1.1.2.2. Yoruma İlişkin Taleplerin Gerekçesi 34

1.1.2.3. Yorum İhtilafının Şartlan 35

1.1.2.3.1. Yorum İhtilafi Sözleşmenin Muhtevasına İlişkin Olmalıdır. 35

1.1.2.3.2. Taraflar Arasında Hakiki Anlamda Bir Yoram İhtilafı Bulunmalıdır 36

III. Sözleşmenin Yorumunun Temel Esaslan ve Metodlan 37

1.1.2.3.22.1. Genel Olarak 37

1.1.2.3.22.2. Yorumun Temel Esaslan 38

1.12.3.2.2.2. Yorumun Konusu ve Amacı Geçmişteki Olaylardır 38

1.12.3.2.2.3. Farazi Sözleşme İradesinin Tespiti*..,...... 38

1.12.3.2.2.4. Zimni İrade Muhtevasının Tespiti 38

1.12.3.2.2.5. Zimni Olarak Kararlaştınlmamış Hususlann Tespiti 39

1.12.3.2.2.6. Karşılıklı İrade Beyanlanmn Muhtevasının Tespiti ... 39

1.12.3.2.2.7. Yorum Görüntüsü Altında Sözleşmenin Tamamlanması 40

1.12.3.2.2.8. Objektif Soyut - Genel* Yorum Kavramı 40

1.1.2.3.22.3. Yorum Araçlan 42

1.2.1.1.1. Birinci Derecedeki Yorum Araçlan.... 42

1.2.1.1.2. İkinci Derecede - Tamamlayıcı - Yardımcı ~

Yorum Vasıtaları 45

1.1.2.3.22.4. Yorum Vasıtası Olarak Sözleşmenin Gayesi 49

a) Genel Olarak 49

İğ Kavram 49

1.2.1.1.3. Sözleşme Gayesinin Tespiti 51

1.2.1.1.4. Yorum İçin Sözleşme Gayesinin Önemi 52

1.1.1. Yorum Vasıtası Olarak Örf ve Adet ve Teamüller 54

1.1.1.1. Kavramlar 54

1.1.1.2. Örf ve Adet ve Teamül Türleri 56

1.1.1.3. Örf ve Adet Kuralları ile Teamüllerin Tespiti 57

1.1.1.4. Örf ve Adet Kuralları ile Teamüllerin Hukuki Açıdan ve Yorum Bakımından Önemi 60

1.1.2. Yorum Kuralları 63

1.1.2.1. Özel Yorum Kuralları - Kanuni Yorum Karineleri 63

1.1.2.2. Genel Yorum Kuralları 63

1.1.2.3. Özel Durumlara Has Yorum Kuralları 74

H SÖZLEŞMENİN HAKİM TARAFINDAN TAMAMLANMASI. 85

1.1.2.3.1. Genel Olarak Sözleşmenin Tamamlanması Kavramı ve Önemi.... 85

1.1.2.3.2. Sözleşmenin Tamamlanması Hakkmdaki İhtilaf 85

1.1.2.3.3. Sözleşme Boşluğu Kavramı ve Türleri 86

1.1.2.3.22.1. Kavram 86

1.1.2.3.22.2. Türleri 87

1.12.3.2.2.2. Gerçek Boşluk (Praeter Contractum) 88

1.12.3.2.2.3. Gerçek Olmayan Boşluk (Intra Contractum) 88

1.1.2.3.4. Sözleşmenin Tamamlanmasının Gayesi ve Kapsamı 88

1.2.1.1.1. Tamamlama Sırasında Tarafların Farazi İradelerinin

Tespiti 89

1.2.1.1.2. Sözleşmenin Tamamlanmasının İşin Niteliğine Göre Yapılması 90

1.1.2.3.5. Sözleşmenin Kanunun Yedek Hükümleriyle Tamamlanması 90

12.1.1.3. Kanunun Tamamlayıcı Hukuk Kuralları 91

12.1.1.4. T amamlayıcı Kuralların Türleri 93

1.2.2.2.1. Genellik Derecesine Göre Tamamlayıcı Kurallar 93

1.2.2.2.2. Muhtevasına Göre Tamamlayıcı Kurallar 94

12.1.1.5. T amamlayıcı Hukuk Kurallarının Uygulanması 95

12.1.1.6. Sözleşmenin T anlamlanmasında Vasıta Olarak

Örf ve Adet ve Teamüller 97

12.2.2.1.2. Kanunun Örf ve Adete Atıfta Bulunması Hali 97

12.2.2.1.3. Kanunda Hem İhtilafa İlişkin Hükmün, Hem de Örf ve Adete Atfın Bulunmaması Hali 97

1.1.2.3.6. Sözleşmenin Hakimin Bizzat Koyduğu Kuralla Tamamlanması... 98

12.2.2.2.2. Kavram ve T anım 98

12.2.2.2.3. Hakimin Sözleşmeyi Tamamlamasının Şartlan 99

1.1.1. Kanunda Hakimin Takdir Yetkisine Atıfta Bulunan

Bir Hüküm Olmalıdır 99

1.1.2. Kanunda Esasa İlişkin veya Atıf Şeklinde Hiçbir Hüküm Bulunmamalıdır 99

3. Özellikle Kanunda Hüküm Bulunmaması Halinde Hakimin Sözleşmeyi Tamamlama Yetkisi ve Bunun Kapsamı 99

1.1.1.1. Hakimin Sözleşmeyi Tamamlama Yetkisi 99

1.1.1.2. Hakimin Sözleşmeyi Tamamlamasında

Örf ve Adet Hukuku Kurallarının Önemi ve Etkisi 100

1.1.1.3. Hakimin Sözleşmeyi Tamamlaması ile Kanundaki Boşluğu Doldurması Arasındaki İlişki 100

Hakimin Sözleşmeyi Tamamlamasının Sınırlan 103

1.1.2.1. Genel Olarak 103

1.1.2.2. Sınırlan . 104

1.1.2.3.1. Taraflann Bağımsız İradeleriyle Kurduklan Sözleşme Düzenine Riayet Edilmesi 104

1.1.2.3.2. Sözleşmenin Objektif - Esaslı Noktalanna İlişkin Tamamlama Yapılmaması 105

1.1.2.3.3. Kural Olarak Kanunda Öngörülmemiş Yan Yükümlülüklerin Tamamlama Yoluyla Yaratılmaması.. 106

1.1.2.3.4. Taraf İradelerine Aykın Tamamlama Yapılmamalıdır.... 107

1.1.2.3.22.1. Özel Durumlar 107

1.12.3.2.2.2. Resmi Şekle Tabi Sözleşmelerin Hakim Tarafından Tamamlanması 107

1.12.3.2.2.3. İsimsiz Sözleşmelerin Hakim T arafından T anlamlanması.... 108

1.1.2.3.22.2. Sözleşmenin Tamamlanması ile Sözleşmenin Yorumu Arasındaki Fark ve İlişkiler 109

§5. HAKİM TARAFINDAN SÖZLEŞMENİN DEĞİŞEN

ŞARTLARA UYARLANMASI 111

1.2.1.1.1. Genel Olarak Sözleşmenin Değişen Şartlara Uyarlanması 111

12.1.1.3. Sözleşme ve Değişen Şartlar - Durumlar 111

12.1.1.4. Ahde VefaSözleşmeye Bağlılık İlkesi

(Pacta Sunt Servanda). 112

12.1.1.5. Sözleşmeye Bağlılık İlkesinin Sınırlandınlması 112

12.1.1.6. Olay Olarak Değişen Hal ve Şartlar 113

12.1.1.7. Değişen Hal ve Şartlar Karşısında Sözleşmenin Hukuki Durumu - Sözleşmenin Değişen Şartlara Uyarlanıp Uyarlanmayacağı Meselesi 115

1.2.1.1.2. Değişen Hal ve Şartlara İlişkin Sözleşme Hükümleri 116

1.1.1. Genel Olarak 116

1.1.2. Değişen Hal ve Şartların Sözleşmeye Etkisini Düzenleyen Olumlu Kurallar 116

1.1.1.1. Olumlu ve Açık İntibak Kuralı Olarak “Şartlar” 117

1.1.1.2. Zımni Olarak Kararlaştırılmış Olumlu İntibak Kuralları.. 119

1.1.3. Sözleşme Metninde Yeralan Olumsuz İntibak Kuralları 120

1.1.2.1. Açık ve Olumsuz İntibak Kuralları 120

1.1.2.2. Zımni ve Olumsuz İntibak Kuralları 121

1.1.2.3. Garanti veya Kefalet Sözleşmesiyle Gelecekteki Bir Rizikonun Üstlenilmesi Durumu 122

1.1.4. Sözleşmede Değişen Hal ve Şartlara İlişkin İntibak Kuralının Bulunmaması - İntibak Kaydı Boşluğu 122

1.1.2.3.1. Değişen Hal ve Şartlara İlişkin Kanun Hükümleri 123

1.1.2.3.22.1. Genel Olarak 123

1.1.2.3.22.2. Kanunun Sözleşmenin Değişen Hal ve Şartlara Uyarlanmasını Düzenleyen Olumlu Hükümleri 125

1.12.3.2.2.2. Kanunun İntibakı Öngördüğü Durumlar 125

1.12.3.2.2.3. Kanundaki İntibak Kurallarının Öngördüğü

Hukuki Sonuçlar 128

1.1.2.3.22.3. Kanunun Olumsuz İntibak Hükümleri 130

1.2.1.1.1. Olumsuz İntibak Kurallarının Önemi 130

1.2.1.1.2. Kanunun Münferit Olumsuz İntibak Hükümleri 131

1.1.2.3.22.4. Sonradan Ortaya Çıkan Kusursuz İmkansızlığı Düzenleyen BK’nın 117. (TBK m. 136) Maddesi Hükmü 132

1.1.2.3.22.5. Sözleşmenin Lüzumlu Vasıtalarında Hayatı Düzenleyen BK’nm 24/1-4 (TBK m. 31) Hükmü 133

1.1.2.3.22.6. Gabine İlişkin BK’nm 21. Hükmü (TBK. m. 28) 136

1.1.2.3.22.7. Kanunun Değişen Hal ve Şartlara İlişkin Hükümlerine

Toplu Bir Bakış 137

1.1.2.3.2. Hakimin Sözleşmeyi Değişen Hâl ve Şartlara Uyarlanması

“Dar Anlamda Hakimin Sözleşmeye Müdahalesi” 138

12.1.1.3. Genel Olarak Hakimin Sözleşmeye Müdahalesi Kavramı 138

12.1.1.4. Hakimin Sözleşmeye Müdahalesinin İstisnai ve

İkinci Derece - Yardımcı Nitelikte Oluşu 138

12.1.1.5. Hakimin Sözleşmeye Müdahalesi İçin

Gerekli Olan Kriterler 139

a) Genel Olarak 139

bl Birlikte Bulunması (Kumulativ) Gereken

Olumlu Kriterler 140

1.1.1. Olumsuz Kriterler - Sözleşmenin Değişen

Hal ve Şartlara Uyarlanmasını Gerektiren Durumlar 141

1.1.1.1. Sözleşmenin Değişen Hal ve Şartlara Uyarlanmasın Talebi Karşısında Hakimin Görevi 146

1.1.1.2. Hakimin Sözleşmenin Değişen Hal ve Şartlara İntibakı Hakkında Karar Verirken Göz önünde Tutacağı

Temel Esaslar 148

1.1.2.1. Hakimin Karan Daima Yedek Çözüm Niteliğinde Olmalıdır 148

1.1.2.2. Hakim Kararının Sözleşmeye Yönelik Olması Gerekir ..149 e) Hakim Karanna Taraflann “Farazi İradesi” Esas

Teşkil Etmelidir 149

1.1.2.3.1. Hakim Kararını “Hak ve Nisfet” Ölçüsüne Göre Vermelidir 149

1.1.2.3.2. Hakim kararını Verirken Örf ve Adeti Dikkate Alacaktır 149

1.1.2.3.3. Tipik Durumlarda Hakimin Karan “Kanun Boşluğunu* ‘ Dolduracak Nitelikte Olmalıdır 150

1.1.2.3.4. Hakim Kararını Verirken Kıyas Yoluna Başvurabilecektir 150

1.1.1.3. Clausula Rebus Sic Stantibus (Sözleşmenin Geçerliliği Kurulduğu Andaki Şartlara Bağlıdır) İlkesinin Uygulama Alanı - 150

1.1.2.3.22.1. Genel Olarak 150

1.1.2.3.22.2. İki Taraflı Sözleşmeler 151

1.1.2.3.22.3. Tek Taraflı Sözleşmeler. 151

1.1.2.3.22.4. Sözleşmede Kararlaştınlmış Olan Sürenin Clausula Rebus Sic Stantibus İlkesinin Uygulanmasına Etkisi 151

f. Münferit Sorunlar İ52

1.12.3.2.2.2. Sözleşmenin Kuruluşundan Sonra Hal ve Şartlann Değişmemesi 152

1.12.3.2.2.3. Sözleşmenin Değişen Hal ve Şartlara Uyarlanması ile Sözleşmenin Yorumu Arasındaki İlişki..,..,.. 153

1.12.3.2.2.4. Sözleşmenin Değişen Hal ve Şartlara Uyarlanması ile Sözleşmenin Tamamlanması Arasındaki İlişki 153

§6. SONUÇ 155

Kararlar 157

"