Hukuk Felsefesinin Temel Sorunları
HUKUK FELSEFESİNİN
TEMEL SORUNLARI
Prof. Dr. Vecdi ARAL
(Çev. Prof. Dr. O. Münir ÇAĞIL)
-Bilim, Felesefe Ve Hukuk Felsefesi
-Hukuk Ve Değer
-Değer Teorisi
-Hukuk Ve Ahlak
-Ahlak Teorisi
-Objektif Ve Yasa Üstü Bir Kavram Olarak Adalet
-Değişik Türde Adalet Kavramları
-Hukukun Toplumsal İşlevine İlişkin Değişik Görüşler
-Çağdaş Hukuk Anlayısı
-Doğal Hukuk
-Kabule Değer Doğal Hukuk İlkeleri
ÖNSÖZ .................................................................................................................. v ii
İÇİNDEKİLER......................................................................................................ix
K ISA LTM A LA R.................................................................................................x ix
GİRİŞ
§ 1. BİLİM, FELSEFE VE HUKUK FELSEFESİ...................................1
I. BİLİM..........................................................................................................1
1. Bilimin Niteliği...................................................................................1
2. Bilimin Değeri.....................................................................................5
II. FELSEFE...................................................................................................12
1. Felsefenin Niteliği............................................................................12
2. Felsefenin Bölümleri........................................................................13
3. Felsefenin Metodu (Yöntemi).......................................................14
4. Felsefe Yapmanın Koşulları ...........................................................17
a. Psikolojik Koşul .........................................................................17
b. Ahlâkî Koşullar..........................................................................18
c. Mantıkî Koşul ............................................................................19
d. Felsefenin İçerik Yönünden Bir Ön Koşula
Bağlanamıyacağı Koşulu ........................................................ 20
5. Felsefenin Önemi ............................................................................ 22
İÇİNDEKİLERx
a. Felsefenin Kuramsal Önemi .................................................. 22
b. Felsefenin Pratik Önemi......................................................... 26
III. HUKUK FELSEFESİ........................................................................... 28
1. Hukuk Felsefesinin Niteliği.......................................................... 28
2. Hukuk Felsefesinin Önemi........................................................... 30
a. Genel Olarak.............................................................................. 30
b. Hukukun Niteliğine İlişkin Çalışmaların Önemi.............31
c. Salt İdeal “Olan”ın Araştırılmasının Önemi.......................33
BİRİNCİ BÖLÜM
HUKUKUN KÜLTÜREL İŞLEVİ
A — Değer Olarak Adalet
§ 2. HUKUK VE DEĞER....................................................................... 39
I. İNSAN VE DEĞERLENDİRME......................................................39
II. DEĞERLENDİRMELER OLARAK HUKUK............................ 40
III. HUKUKTA DEĞERLENDİRME ÖLÇÜSÜ OLARAK
ADA LET...................................................................................................41
1. Hukukî Değerlendirmelerin Ölçüsü Olarak Adalet.................41
2. Hukukun Değerlendirilme Ölçüsü Olarak Adalet...................45
§ 3. DEĞER TEORİSİ............................................................................ 45
I. DEĞERLERİN NİTELÎĞÎ..................................................................45
1. Fenomenolojik Açıklama................................................................45
2. Değerlerin Varlık Biçimi................................................................ 50
a. İdeal Objeler Olarak Değerler................................................ 50
b. Değerlere İlişkin İki Yanlış Görüş.........................................51
II. DEĞERLER VE GERÇEKLİK...........................................................53
1. Değerlerin Gerçeklikten Ayrılığı..................................................53
2. Değerlerin Gerçeklikle İlişkisi ..................................................... 54
III. DEĞERLERİN BİLGİSİ..................................................................... 56xi
1. Değer Bilgisinin Niteliği................................................................ 56
2. Değer Yargısının Kanıtlanamazlığı..............................................59
IV. DEĞERLERİN GEÇERLİĞİ..............................................................62
1. Genel Olarak......................................................................................62
2. Değerlerin Nesnelliği (Objektivitesi)......................................... 63
a. Değer Rölativizminin Eleştirilmesi ..................................... 63
aa. Değer Rölativizminin Düştüğü Çelişki ................ 63
bb. Değer Rölativizminin, Değerlerin Niteliğine
İlişkin Bilgiler Karşısında Yenilgiye Uğraması ... 66
cc. Değer Rölativizminin Olaylara Ters Düşmesi .....67
b. Değerlerin Nesnelliğinin Temellendirilmesi..................... 69
aa. Fenomenolojik Temellendirme ............................... 69
bb. Ontolojik Temellendirme ..........................................70
cc. Kültür Felsefesi ile İlgili Temellendirme ...............74
3. Değer Yaşamındaki Görüş Ayrılıkları ve Bunun
Açıklanması .......................................................................................74
a. Genel Olarak...............................................................................74
b. Değer Yargılarının Değişik Oluşunun Nedenleri .............75
aa. Değerlendirme Objesinin Bir ve Aynı Olmayışı ..75
bb. Değer Sembolünün Aynı İçeriğe Sahip Olmayışı 75
cc. Kültür ve Sosyal Koşullardaki Değişme ................76
dd. Değer Organının Bireylerde Aynı Ölçüde
Gelişmemiş Olması.....................................................76
ee. Değerlendirme Objesinin Karmaşık Nitelikte
Oluşu ............................................................................. 77
ff. Değer Yargılarının Formüle Edilmesinin
Güçlüğü......................................................................... 77
c. Sonuç ............................................................................................78
V. DEĞERLERİN İNSANİN BÎREYSEL VE TOPLUMSAL
YAŞAMINDAKİ ÖNEMİ .................................................................. 80
1. Bireysel Yaşamın Anlamı............................................................... 80
2. Değerlerin Toplum Bakımından Önemi ................................... 84
a. Kültür ve Toplum ..................................................................... 84xii
b. Kültürde Trajedi ....................................................................... 86
B — Ahlâki Değer Olarak Adalet
§ 4. HUKUK VE AHLÂK ...................................................................... 90
I. HUKUKUN BAĞLAYICILIĞININ TEMELİ............................. 90
II. ADALETİN AHLÂKÎ BÎR DEĞER OLUŞU................................ 92
§ 5. AHLAK TEORİSİ ........................................................................... 94
I. AHLÂKİ OLANIN NİTELİĞİ......................................................... 94
1. Yetersiz Teoriler............................................................................... 94
a. Nimetler Ahlâkı........................................................................ 94
aa. Egoizm........................................................................... 94
bb. Hedonizm ve Evdemonizm...................................... 96
cc. Ütilitarizm.....................................................................98
dd. Naturalizim................................................................ 100
b. Amaç Ahlâkı.............................................................................101
aa. Yetkinlik Ahlâkı (Perfeksiyonizm) .......................101
bb. Kültür Ahlâkı............................................................. 102
c. Formal Ahlâk........................................................................... 103
2. Personalist Bir Değer Ahlâkının Kuruluşu............................. 106
a. Modern Değer Ahlâkı............................................................ 106
b. Ahlâki Olanın Bağımsız Değer Özelliği ........................... 108
c. Ahlaken İyinin Niteliği......................................................... 108
d. Ahlâki Değerler ve İnsanın Kişiliği.....................................110
II. AHLÂKÎ DEĞERLER TABLOSU..................................................111
1. Genel Olarak....................................................................................111
2. Ahlâki Temel Değerler..................................................................111
a. Saygı............................................................................................111
b. Alçak Gönüllülük ................................................................... 112
c. Sevgi........................................................................................... 113
3. Diğer Ahlâki Değerler.................................................................. 113
a. Genel Olarak............................................................................ 113
b. Ben'le İlgili Değerler...............................................................114xiii
aa. Doğruluk......................................................................114
bb. Kendine Sadakat........................................................114
cc. Açık Kalplilik..............................................................114
dd. Ölçülü Olmak (İtidal).............................................. 115
ee. Saflık............................................................................ 115
c. Çevreye İlişkin Değerler....................................................... 115
aa. Dürüstlük ................................................................... 115
bb. Adalet............................................................................116
cc. İyilik Sever Olmak (Lütufkârlık) ..........................116
dd. Barış Severlik ..............................................................117
d. Eşya ve Olaylarla İlgili Değerler...........................................117
aa. Cesaret..........................................................................117
bb. Sabır..............................................................................117
III. İRADE ÖZGÜRLÜĞÜ......................................................................118
1. İrade Özgürlüğünün Anlam ve Önemi .....................................118
a. İç ve Dış Özgürlük Ayırımı ...................................................118
b. İrade Özgürlüğü Sorunu ve Bunun Felsefe ve
Hukuk Felsefesinde Önemi...................................................119
2. İrade Özgürlüğünün Varlığı Yolundaki Düşünceler.............120
a. İnsandaki Özgürlük Bilinci..................................................120
b. Ahlâki Olay ve Kavramların Ancak Özgürlük
Bilinci İle Açıklanabileceği .................................................. 122
3. Özgürlüğün İnsan İçin Bir Ödev Oluşu...................................124
4. İrade Özgürlüğü ile Nedensellik İlkesi Arasındaki
Çatışkının Çözümü ...................................................................... 127
C — Hukukî Değer Olarak Adalet
§ 6. OBJEKTİF VE YASA ÜSTÜ BİR KAVRAM OLARAK
ADALET........................................................................................... 128
I. SÜBJEKTİF (ÖZNEL) VE OBJEKTİF (NESNEL)
ADA LET................................................................................................128
II. YASAL VE YASA ÜSTÜ ADALET................................................ 129xiv
III. OBJEKTİF, YASA ÜSTÜ ADALETİN HUKUKUN
İDESİ VE İDEALİ OLUŞU .............................................................. 130
§ 7. DEĞİŞİK TÜRDE ADALET KAVRAMLARI........................... 132
I. GENEL OLARAK .............................................................................. 132
II. DENKLEŞTİRİCİ ADALET........................................................... 132
III. DAĞITICI ADALET.......................................................................... 133
IV. HAKKANİYET................................................................................... 136
V. TOPLUMSAL ADALET................................................................... 138
İKİNCİ BÖLÜM
HUKUKUN TOPLUMSAL İŞLEVİ
A — Toplum Düzeni Olarak Hukuk
§ 8. HUKUKUN TOPLUMSAL İŞLEVİNE İLİŞKİN DEĞİŞİK
GÖRÜŞLER ..................................................................................... 139
I. HUKUKUN TOPLUMSAL İŞLEVİNDE TOPLUM
SAL GÜÇLERİN ETKİSİNİ REDDEDEN GÖRÜŞLER
(İdeal Gö rüşler) ................................................................................... 139
1. Genel Olarak................................................................................... 139
2. Akılcı Görüş.................................................................................... 139
3. Değer Teorisine Dayanan Görüş............................................... 140
4. Teolojik Görüş.................................................................................141
II. HUKUKUN TOPLUMSAL İŞLEVİNDE YALNIZCA
TOPLUMSAL GÜÇLERİN ETKİSİNİ KABUL EDEN
GÖRÜŞLER.......................................................................................... 142
1. Genel Olarak................................................................................... 142
2. Biyolojik Görüş.............................................................................. 142
3. Ekonomik Görüş ........................................................................... 143
4. Politik Görüş .................................................................................. 144
5. Sosyolojizm Yada Sosyolojist Hukuk Anlayışı ....................... 145
6. Hukukî Pozitivizm........................................................................ 146xv
III. HER İKİ GRUP GÖRÜŞLERİN YANILGISI............................ 147
1. İdeal Görüşlerin Tek Yanlılığı .................................................... 147
a. Akılcı Görüş, Değer Teorisine Dayalı Görüş ve
Teolojik Görüşün Birbirlerini Tamamlamaları............... 147
b. İdeal Etkenlerin Real Etkenlerle Sınırlı Oluşu ................ 149
2. Real Görüşlerin Tek Yanlılığı..................................................... 149
a. Genel Olarak............................................................................ 149
b. Biyolojik Görüşün Tek Yanlılığı ......................................... 150
c. Ekonomik Görüşün Tek Yanlılığı....................................... 152
d. Politik Görüşün Tek Yanlılığı.............................................. 154
e. Sosyolojizmin Tek Yanlılığı ................................................. 157
f. Hukukî Pozitivizmin Tek Yanlılığı .................................... 157
§ 9. ÇAĞDAŞ HUKUK ANLAYIŞI .................................................... 159
I. HUKUKUN, ADALETE YÖNELİK BİR TOPLUM
DÜZENİ OLARAK KAVRANMASI ........................................... 159
1. Hukukun Oluşumunda İdeal ve Real Türden Tüm
Etkenlerin Rolü.............................................................................. 159
2. Hukukun Oluşumundaki Etkenlerin Nesnelliği ....................161
3. Hukukun Oluşumundaki Etkenlerin Nesnelliğinin
Önemi .............................................................................................. 164
II. HUKUK VE DÜZEN......................................................................... 167
1. Hukuk ve Toplum Düzeni........................................................... 167
a. İnsanın Toplum İçinde Yaşaması Zorunluluğu............... 167
b. Toplumsal Yaşamın Normlarla Düzenlenmesi
Zorunluluğu............................................................................. 168
c. Hukuk Düzeninin Gerçek Yaşamdan Ayrılığı..................171
2. Hukuk Düzeni ve Zorlayıcılık.................................................... 173
3. Hukuk Düzeni ve Biçimcilik (Formalizm) ............................. 177
4. Hukuk Düzeninin Sağladıkları...................................................178
a. Barış............................................................................................178
b. Güvenlik ................................................................................... 179xvi
c. Eşitlik......................................................................................... 179
d. Özgürlük................................................................................... 180
III. HUKUK VE TOPLUMSAL YAŞAMIN İHTİYAÇLARI....... 182
1. Hukuk ve Toplumsal Yaşam........................................................ 182
2. Hukukun Karşıladığı Çeşitli İhtiyaçlar ................................... 183
a. Biyolojik ve Psikolojik İhtiyaçlar......................................... 183
b. Ekonomik İhtiyaçlar.............................................................. 185
c. Toplumdaki Güç İlişkileri .................................................... 185
d. Toplumda Yaşayan Örf ve Âdetler...................................... 186
IV. HUKUKUN AHLÂKTAN AYRILMASI.................................... 187
1. Amaçların Ayrılığı......................................................................... 187
2. Amaç Ayrılığından Çıkan Sonuçlar.......................................... 190
a. Hukukun Dışa, Ahlâkın İçe Dönük Oluşu....................... 190
aa. Hukukun Dış, Ahlâkın İç Eylemlerle İlgili
Oluşu ........................................................................... 190
bb. Yasaya (Hukuka) Uygunluk (Legalite) ile Ahlâka
Uygunluğun (Moralite'nin) Birbirinden Ayrı
Olduğu......................................................................... 193
b. Hukukun Heteronom, Ahlâkın Otonom Oluşu ............. 194
aa. Hukukun Yürürlük Kaynağının Dışta, Ahlâkın İse
İçte Oluşu ................................................................... 194
bb. Hukukta Sorumlu Olunan Makamın Dışta,
Ahlâkta İse İçte Oluşu ............................................. 198
B — Adaletli Bir Düzen Olarak Hukuk
§ 10. DOĞAL HUKUK ........................................................................ 199
I. DOĞAL HUKUK ANLAYIŞININ ORTAYA ÇIKIŞ
NEDENLERİ........................................................................................ 199
1. Hukukun İşlevleri Arastadaki Çatışkı ve Adaletin
Üstünlüğü........................................................................................ 199
2. Adaletin Formol Bir İde Oluşu................................................... 201
II. DOĞAL HUKUK ANLAYIŞININ NİTELİĞİ VE
TARİHÇİ HUKUK GÖRÜŞÜNDEN AYRILIĞI.....................203xvii
1. Doğal Hukuk Anlayışının Niteliği............................................203
2. Doğal Hukuk Anlayışının Tarihçi Hukuk Görüşünden
Ayrılığı .............................................................................................205
III. DOĞAL HUKUKUN ZORUNLULUĞU...................................206
1. Doğal Hukuka Karşı Olan Görüş..............................................206
2. Doğal Hukuka Karşı Olan Görüşün Yanılgısı........................208
3. Doğal Hukuk Düşüncesini Zorunlu Kılan Nedenler........... 213
a. Genel Olarak............................................................................ 213
b. Pratik Zorunluluk................................................................... 215
c. Metafizik Zorunluluk.............................................................216
§ 11. KABULE DEĞER DOĞAL HUKUK İLKELERİ ....................217
I. GENEL OLARAK ...............................................................................217
1. İnsan İçin Düzenin Önemi ..........................................................217
2. Doğal Hukuk İlkelerinin İnsanla İlgili Oluşu ........................ 219
II. İnsanin Bireysel Yanina İlişkın İlkeler............................................220
1. Özgürlük İlkesi...............................................................................220
a. Düşünce Özgürlüğü...............................................................220
b. Vicdan Özgürlüğü.................................................................. 221
c. Sonuç .........................................................................................226
2. Barış İlkesi.......................................................................................228
III. İNSANIN TOPLUMSAL YANINA İLİŞKİN İLKELER ....... 229
1. Eşitlik İlkesi .................................................................................... 229
2. Güvenlik İlkesi............................................................................... 231
a. Hukuk Güvenliği.................................................................... 231
b. Hukuk Devleti.........................................................................235
c. Sosyal Güvenlik Önlemleri..................................................236
BİBLİYOGRAFYA............................................................................................ 239
