Hukuksal Yönleriyle İnsan Geni Üzerindeki İncelemeler

İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ 5
SUNUŞ 7
İÇİNDEKİLER 9
KISALTMALAR 15
GİRİŞ 17
BİRİNCİ BÖLÜM
TERMİNOLOJİ VE İNSAN GENİ KAVRAMI HAKKINDA GENEL BİLGİLER
I. TEMEL KAVRAMLAR 21
A. Genetik Bilimi 21
B. Kök Hücre 30
C. Klonlama 36
D. Yardımcı Üreme Yöntemleri 45
E. Organ ve Doku Nakli 47
II. İNSAN GENİ KAVRAMI HAKKINDA GENEL BİLGİLER 59
A. Gen 59
B. İnsan Genomu Projesi. 63
C. Genetik Testler. 66
1. Prenatal ve Preimplantasyon Genetik Teşhis 71
2. Postnatal ve Prediktif Genetik Teşhis 75
D. Genetik Mühendisliği 77
E. Gen Terapisi 78
F. Genetik Yükseltme 83
İKİNCİ BÖLÜM
GENETİK ARAŞTIRMA VE İNCELEMELERDE ETİK SORUNLAR VE BU SORUNLARIN ÇÖZÜMÜNDE BAŞVURULACAK TEMEL İLKELER
I. GENETİK ARAŞTIRMA VE İNCELEMELERDE ETİK SORUNLAR 85
A. Irka Dayalı Ayrımcılık 86
B. Çocuğun Cinsiyetini Belirleme 94
C. Hastalığın Önlenmesi ya da Düzeltilmesi 98
D. Bireyin Kendi Genetik Kimliği ile İlgili Bilgilerin Kendisi veya Üçüncü
Kişilerle Paylaşılması 99

E. Yaşama ve Sağlık Hakkına Müdahale Edilmemesi 109
F. Sosyal Devlet İlkesinin Korunması 113
G. Genetik Bilgilerin Ticarileştirilmemesi 118
II. GENETİK ARAŞTIRMA VE İNCELEMELERDE SORUNLARIN ÇÖZÜMÜNDE BAŞVURULACAK TEMEL İLKELER 128
A. Özerkliğe Saygı İlkesi 138
B. Yararlılık İlkesi 147
C. Zarar Vermeme İlkesi 152
D. Adalet İlkesi 156
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
AVRUPA BİYOTIP SÖZLEŞMESİ KAPSAMINDA GENETİK İNCELEMELER
I. AVRUPA BİYOTIP SÖZLEŞMESİNİN AMACI VE KONUSU 167
II. AVRUPA BİYOTIP SÖZLEŞMESİNDE YER ALAN TEMEL İLKELER 168
A. İnsanın Önceliği 168
B. Sağlık Hizmetlerinden Adil Şekilde Yararlanılması 169
C. Meslek Kurallarına Uyma 170
D. Aydınlatılmış Rızanın Alınması 173
1. Hukuki Dayanak 173
2. Aydınlatmanın Konusu 177
3. Aydınlatma Yükümlülüğünün İstisnaları 181
a. Hastanın İstememesi 181
b. Hastanın Bilgisinin Bulunması 182
c. Acil Durum 182
d. Zorunluluk 183
4. Aydınlatılmış Rızayı Almanın Zamanı 185
5. Hastayı Aydınlatacak Kişi 186
6. Aydınlatılacak Kişi 187
7. Aydınlatmanın Şekli 190
8. Aydınlatmada İspat Külfeti 192
9. Aydınlatma Yapmamanın Sonucu 193
E. Özel Yaşamın Gizliliğinin Korunması 194
III. İNSAN GENİNİN İNCELENMESİ 195
A. Genel Olarak 195
B. Tüpte Embriyonlar Üzerinde Araştırma 197
C. Nakil Amaçlarıyla Canlı Vericilerden Organ ve Doku Alınmasında Ticaret Yasağı 201

D. İnsan Geni İncelemesi Sözleşmesinin Hukuki Niteliği 201
1. Gen İncelemesini Konu Edinen Sözleşmelerin Hizmet Sözleşmesi İle Karşılaştırılması 205
2. Gen İncelemesini Konu Edinen Sözleşmenin Eser Sözleşmesi ile Karşılaştırılması 207
3. Gen İncelemesini Konu Edinen Sözleşmenin Vekalet Sözleşmesi İle Karşılaştırılması 209
4. Gen İncelemesini Konu Edinen Sözleşmenin Hukuksal Niteliği ile
İlgili Görüşlerin Değerlendirilmesi 210
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM İNSAN GENİ İNCELEMELERİNİN
ÖZELLİK ARZ ETTİĞİ HALLER
I. GENEL OLARAK 217
II. YAPAY DÖLLENMEDE GENETİK İNCELEME 219
A. Üreme Hakkı 219
B. Yapay Döllenme Kavramı 221
C. Yapay Döllenme Çeşitleri 222
1. Homolog Yapay Döllenme 223
a. Homolog Yapay Döllenme Kavramı 223
b. Homolog Yapay Döllenmede Soybağı 224
2. Heterolog (Türdeş Olmayan) Yapay Döllenme 226
a. Heterolog Yapay Döllenme Kavramı 226
b. Heterolog Yapay Döllenme Yolları 227
(1) Sperm Bağışı 227
aa. Sperm Bağışı Kavramı 227
bb. Sperm Bağışında Soybağı 230
cc. Sperm Bağışçısının Kimliğinin Gizlenmesi ve Çocuğun
Genetik Kökenini Öğrenme Hakkı 231
(2) Yumurta Bağışı 233
aa. Yumurta Bağışı Kavramı 233
bb. Yumurta Bağışında Soybağı 235
(3) Embriyo Bağışı 236
aa. Embriyo Bağışı Kavramı 236
bb. Birden Fazla Embriyo Transferi 237
cc. Üreme Hücreleri, Gonad Dokuları ve Embriyoların Dondurularak Saklanması 237
c. Heterolog Döllenmede Soybağı 238
D. Yapay Döllenmede Genetik İncelemenin Hukuki Sonuçları 239

III. TAŞIYICI ANNELİKTE GENETİK İNCELEME 239
A. Taşıyıcı Annelik Kavramı 240
B. Taşıyıcı Annelik ve Soybağı Sorunu 242
C. Taşıyıcı Annelikte Gen İncelemesinin Hukuki Sonuçları 243
IV. SOYBAĞININ TESPİTİ DAVASINDA GEN İNCELEMELERİ 247
A. Soybağı Kavramı 248
B. Soybağının Tespitine Genel Bir Bakış 248
C. Soybağının Tespitinde Genetik İncelemeye Katılmaya Dair Mahkeme
Kararının Zorla Yerine Getirilmesi Meselesi 253
1. Genetik İncelemeye Katılmaya Dair Mahkeme Kararının Zorla
Yerine Getirilmesi Gerektiğini Savunan Görüş 255
2. Genetik İncelemeye Katılmaya Dair Mahkeme Kararının Zorla
Yerine Getirilmesinin Mümkün Olmadığını Savunan Görüş 258
3. Görüşlerin Değerlendirilmesi 260
D. Soybağının Tespiti Davalarında Gen İncelemelerinin Hukuki Sonuçları 261
V. KLİNİK İLAÇ ARAŞTIRMALARINDA YARARLANILAN İNSAN GENİ
İNCELEMELERİ 263
A. Klinik İlaç Araştırmalarında Yararlanılan İnsan Geni Üzerine
İncelemelere İlişkin Genel Bilgiler 263
1. İlaç Kavramı 265
2. Klinik İlaç Araştırmalarının Türleri 266
a. Tedavi Amaçlı Klinik İlaç Araştırması 266
b. Bilimsel Amaçlı Klinik İlaç Araştırması 268
B. Klinik İlaç Araştırmalarında Kullanılan İnsan Geni İncelemelerinin
Hukuka Uygunluğu İçin Gereken Koşullar 270
1. Araştırmanın İnsan Dışı Deney Ortamında Denenmesi 271
2. Orantılılık İlkesi 272
3. Etik Kurulu Onayı ve Yetkili Makamın İzninin Olması 275
4. Araştırmaya Katılacak Kişinin Aydınlatılması ve Rızasının Alınması. 276
5. Sigorta Yaptırılması 279
6. Araştırma Sırasında Kişiye İnsan Haysiyetiyle Bağdaşmayacak
Derecede Acı Verici Yöntemlerin Uygulanmaması 280
7. Araştırmanın Mali Bir Menfaate Dayanmaması 281
8. Gönüllünün Mahremiyeti ve Kişisel Bilgilerinin Saklı Tutulması 282
9. Araştırmanın Hekimler Tarafından Yürütülmesi 283
C. Klinik İlaç Araştırmalarında Yararlanılan İnsan Geni İncelemelerinin
Hukuki Sonucu 283

BEŞİNCİ BÖLÜM
GENETİK VERİ BANKALARI BAKIMINDAN KİŞİSEL VERİLERİN KORUNMASI
I. GENETİK VERİ BANKALARI KAVRAMI 285
II. GENETİK VERİ BANKALARININ KİŞİLİK HAKKI BAKIMINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ 286
III. GENETİK VERİ BANKALARININ YARAR VE SAKINCALARI 290
A. Genetik Veri Bankalarının Yararları 290
B. Genetik Veri Bankalarının Sakıncaları 292
IV. GENETİK VERİ BANKALARININ KURULUŞU VE İŞLEYİŞİNE İLİŞKİN ESASLAR 295
A. Genetik Verilerin Kişinin Rızasıyla veya Anonimleştirme Yoluyla
İşlenmesi ve Kullanılması 297
1. Kişinin Rızasıyla 297
2. Anonimleştirme Yoluyla 297
B. Genetik Verileri Depolanan Kişiyi Koyucu Önlemlerin Alınması 300
C. Gizlilik Sağlanmalı Ve Erişim Hakkı Olanların Belirlenebilmesi 300
V. GEN İNCELEMELERİNE KORUYUCU ŞEMSİYE OLARAK GETİRİLEN ÖZEL
YASA : KİŞİSEL VERİLERİN KORUNMASI KANUNU 301
A. Kanunun Amacı ve Kapsamı 304
B. Kişisel Veri Kavramı 310
C. Kişisel Verinin İşlenmesi 316
1. Kişisel Verilerin İşlenmesi İle İlgili Genel İlkeler 320
a. Kişisel Verilerin İşlenmesinin Hukuka, İnsan Haklarına ve
Dürüstlük Kuralına Uygun Olması 320
b. Kişisel Verilerin Doğru ve Gerektiğinde Güncel Olması 320
c. Kişisel Verilerin Belirli, Açık ve Meşru Amaçlar İçin İşlenmesi 321
d. Kişisel Verilerin, İşlendikleri Amaçla Bağlantılı, Sınırlı ve Ölçülü Olması 322
2. Özel Nitelikli Kişisel Verilerden Sayılan İnsan Geni ile İlgili Verileri
İşleme Yasağı 324
3. Kişisel Verilerle İlgili Diğer İşlemler 325
a. Kişisel Verilerin Silinmesi, Yok Edilmesi Veya Anonim Hâle
Getirilmesi 325
b. Kişisel Verilerin Aktarılması 326
4. Kişisel Verilerin Yurt Dışına Aktarılması 327
D. Veri Sorumlusunun Yükümlülükleri ve İlgili Kişinin Hakları 329
1. Veri Sorumlusunun Aydınlatma Yükümlülüğü 329
2. İlgili Kişinin Hakları 330
SONUÇ 331
KAYNAKÇA 341