Hükümet Sistemi Sınıflandırılmasında Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sisteminin Analizi: Denge-Denetim Ağı ve Demokratiklik Sorunu

İÇİNDEKİLER

ÖN SÖZ 7

İÇİNDEKİLER 9

ÖZET 17

ABSTRACT 19

KISALTMALAR LİSTESİ 21

GİRİŞ 23

BİRİNCİ BÖLÜM

1. DENGE VE DENETİM AĞI BAKIMINDAN

HÜKÜMET SİSTEMLERİ TİPOLOJİSİ

1.1. Kuvvetler Ayrılığı Kuramı 29

1.1.2. Kuvvetler Ayrılığı Ekseninde Devlet Kuvvetlerinin Anayasal Tasnifi 37

1.2. Kuvvetler Ayrılığı Ekseninde Hükümet Sistemleri 40

1.2.1. Genel Olarak 40

1.2.2. Kuvvetler Birliği Sistemleri 41

1.2.3. Kuvvetler Ayrılığı Sistemi Olarak Parlamenter Sistemin Analizi 45

1.2.3.1. Parlamenter Sistem 49

1.2.3.1.1. Genel Olarak 49

1.2.3.1.2. Parlamenter Hükümet Sisteminde Denetim Araçları 51

1.2.3.1.2.1. Soru 52

1.2.3.1.2.2. Genel Görüşme 53

1.2.3.1.2.3. Gensoru 53

1.2.3.1.2.4. Meclis Araştırması 54

1.2.3.1.2.5. Meclis Soruşturması 54

1.2.3.1.2.6. Yürütmenin Yasamayı Fesih Yetkisi 55

1.2.4. Kuvvetler Ayrılığı Sistemi Olarak Başkanlık Sisteminin Analizi 57

1.2.4.1. Genel Olarak 57

1.2.4.2. Başkanlık Sistemine İlişkin Tanımlar 61

1.2.4.2.1. Giovanni Sartori’nin Yaklaşımı 61

1.2.4.2.2. Arend Lijhpart’ın Yaklaşımı 62

1.2.4.2.3. S. Matthew ve J. M. Carey’in Yaklaşımı 63

1.2.4.2.4. J. Juan Linz’in Yaklaşımı 64

1.2.4.2.5. Douglas Verney’in Yaklaşımı 65

1.2.4.2.6. Tanım Denemesi 66

1.3. ABD Başkanlık Sisteminin Uygulanma Biçimi 67

1.3.1. ABD Başkanlık Sistemi: Denge ve Denetimin (Checks and Balances) Somut

Görünüm Örneği 68

1.3.1.1. ABD Anayasasının Oluşumu ve Niteliği: Başkanlık Sistemine

Doğru 68

1.3.1.2. ABD Başkanlık Sisteminin Özellikleri 72

1.3.1.2.1. Asli Özellikler 74

1.3.1.2.1.1. Yürütme Yetkisi Başkanlıkta Toplanır 74

1.3.1.2.1.2. Başkanı Halk Seçer 76

1.3.1.2.1.3. Başkan Yasamanın Güven Oylamasına Tabi

Değildir 77

1.3.1.2.2. Tali Özellikler 79

1.3.1.2.2.1. Başkanın Yasama Organını Fesih Yetkisi Yoktur 79

1.3.1.2.2.1.1. Ön Sorun: Organların Birbirinden

Bağımsızlığı 79

1.3.1.2.2.1.2. Karşılıklı Fesih Meselesi 80

1.3.1.2.2.2. Çifte Görev Yasağı: Aynı Anda Yürütme ve

Yasamada Görev Alamama Durumu 83

1.3.1.2.2.3. Başkanın Yasama Organı Faaliyetine Katılma

Yasağı 83

1.3.1.3. ABD’de Denge ve Denetim Müessesesi 83

1.3.1.3.1. Genel Olarak 83

1.3.1.3.2. Atamalar 86

1.3.1.3.2.1. İdarenin Başı Olarak Başkan 86

1.3.1.3.2.2. Devlet Memurlarını Atama Yetkisi 87

1.3.1.3.2.3. Devlet Memurlarını Görevden Alma Yetkisi 88

1.3.1.3.3. Başkanlık Kararnamesi 88

1.3.1.3.4. Başkanlık Yetkilerinin Denetimi Sorunu 93

1.3.1.3.4.1. Federal Yüksek Mahkeme Denetimi 94

1.3.1.3.4.2. Başkanın Cezai Sorumluluğuna Binaen Kongre

Denetimi 97

1.4. Saf Başkanlık Sisteminin Tipik Yapı Bozumu Örneği Olan Yarı-Başkanlık Sistemi: Fransa 98

1.4.1. Kavramsal Çerçeve 101

1.4.2. Ayırt Edici Özellikler 102

1.4.2.1. Cumhurbaşkanı Halk Tarafından Seçilir 103

1.4.2.2. Cumhurbaşkanının Önemli Yetkileri Bulunur 103

1.4.2.3. Hükümet Yasamaya Karşı Sorumlu Tutulur 104

1.4.3. Uygulamada Görülen Farklılıklar 104

1.5. Denge ve Denetimden Ari Biçimler: Latin Amerika Başkanlık Örnekleri 106

1.5.1. Genel Olarak 106

1.5.2. Uygulamada Başkanlık Hükümet Sisteminden Mülhem Sistemler 107

1.6. Başkan Eksenli Rejimler: Hiper-Başkanlık Sistemlerinin Analizi 111

1.6.1. Hiper Başkanlık Sistemleri ve Havaleci Demokrasi 111

1.6.2. Saf Başkanlık Sisteminden Ayrılmanın Yapısal Etkisi 116

1.6.3. Saf Başkanlık Sisteminin Taklit Edilmezliği 119

1.6.4. Sistemdeki Farklılaşmanın Sonucu: Kontrolsüz Güç 120

1.6.5. Hiper Başkanlık Sistemlerinin Değerlendirilmesi 124

1.7. Ara Değerlendirme 132

İKİNCİ BÖLÜM

2. SUİ GENERİS BAŞKANLIK SİSTEMİ OLARAK

CUMHURBAŞKANLIĞI HÜKÜMET SİSTEMİNİN ANALİZİ

2.1. Türkiye’de Hükümet Sisteminin Değişimi ve Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemine

Geçiş Süreci 137

2.1.1. Genel Olarak 137

2.1.2. Anayasal Dönemler İtibariyle Hükümet Sistemlerine Bakış 139

2.1.2.1. Kanun-ı Esasi 139

2.1.2.2. 1921 Teşkilat-ı Esasiye Kanunu Dönemi 141

2.1.2.3. 1924 Anayasası Dönemi 142

2.1.2.4. 1961 Anayasası Dönemi 142

2.1.2.5. 1982 Anayasası Dönemi 144

2.1.3. Türkiye’de Hükümet Sistemi Değişimi: Türk Başkanlık Sistemine Geçiş 145

2.1.3.1. 28 Ağustos 2014’ten Önce: Parlamenter Hükümet Sistemi 145

2.1.3.2. 28 Ağustos 2014 İle 9 Temmuz 2018 Arasında: Yarı Başkanlık Sistemi 148

2.1.3.3. 9 Temmuz’dan İtibaren Benimsenen Tercih: Cumhurbaşkanlığı Hükümet

Sistemi 152

2.1.3.3.1. Genel Olarak 152

2.1.3.3.1.1. Türkiye’de Başkanlık Hükümeti Sistemine Geçiş

Tartışmaları 153

2.1.3.3.1.2. Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemine İlişkin

Anayasal Tasarım 157

2.1.3.3.2. Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sisteminin Özellikleri 163

2.1.3.3.2.1. Yasamanın Başkanı Görevden Alma Yetkisi 163

2.1.3.3.2.2. Başkanın Meclisi Feshetme Yetkisi 164

2.1.3.3.2.3. Başkanlık ve Milletvekili Seçimlerinin Birlikte

Yapılması Tercihi 164

2.1.3.3.3. Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemine Mahsus Diğer Farklılık

ve Sorunlar 166

2.1.3.3.3.1. Başkan Yardımcısının Tayini 167

2.1.3.3.3.2. Hükümetin Teşkili 167

2.1.3.3.3.3. Yüksek Hakimleri Atama Yetkisi 169

2.1.3.3.3.4. Kamu Görevlilerinin Atanması 169

2.1.3.3.3.5. Milletlerarası Antlaşmaların Onaylanması Yetkisi 170

2.1.3.3.3.6. Bütçe Yetkisi 171

2.1.3.3.3.7. Başkanın Partili Olabilmesi Meselesi 172

2.1.3.3.4. Genel Değerlendirme ve Çıkarım: Atipik Bir Sistem Olarak

Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi (Türk Başkanlık Sistemi) 174

2.2. Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemine Kuvvetler Ayrılığının Görünümü 182

2.2.1. Genel AnlamdaYasama Yetkisi: İşlev-Kapsam 182

2.2.2. Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sisteminde Yasama Alanı 189

2.2.2.1. Yasamanın Yetkileri 193

2.2.2.2. TBMM’nin Yürütme Üzerindeki Denetiminin Niteliği ve Türleri 194

2.2.2.2.1. Yazılı Soru 196

2.2.2.2.2. Genel Görüşme 196

2.2.2.2.3. Meclis Araştırması 197

2.2.2.2.4. Meclis Soruşturması 198

2.2.2.3. Denetim Türlerinin İşlevsel Değeri 200

2.2.2.4. Denetimin Yasama ve Yürütme İlişkilerine Etkisi 203

2.2.2. Yürütme Alanı 205

2.2.2.1. Genel Anlamda Yürütme Yetkisi: İşlev-Kapsam 205

2.2.2.2. Cumhurbaşkanının Anayasal Konumu ve Tarafsızlık Meselesi 207

2.2.2.2.1. Anayasal Konum 207

2.2.2.2.2. Cumhubaşkanının Tarafsızlığı 208

2.2.2.3. Cumhurbaşkanının Yürütme Görevi ve Yetkileri 211

2.2.2.3.1. Yürütmeye İlişkin Olanlar 211

2.2.2.3.2. Yasamaya İlişkin Olanlar 213

2.2.2.3.2.1. Veto Yetkisi 213

2.2.2.3.2.2. Fesih Yetkisi 214

2.2.2.4. Yargıya İlişkin Olanlar 217

2.2.2.4.1. 1982 Anayasasına Genel Bir Bakış 217

2.2.2.4.2. HSK ve Anayasa Mahkemesi 219

2.2.3. Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sisteminin Ayırt Edici Unsuru Olarak Cumhurbaşkanlığı

Kararnamesi ve Hukuki Rejimi 227

2.2.3.1. Genel Olarak 227

2.2.3.2. Cumhurbaşkanlığı Kararnamesinin Hukuki Niteliği ve Konumu 231

2.2.3.3. Cumhurbaşkanlığı Kararnamesinin Konu ve Kapsam Bakımından Bir

İncelenmesi 237

2.2.3.3.1. Genel Olarak 237

2.2.3.3.2. Yasak Alan: Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile

Düzenlenmeyecek Konular 242

2.2.3.3.2.1. Yürütme Yetkisine İlişkin Olmayan Konular 243

2.2.3.3.2.2. Kişinin Hakları ve Hürriyetleri İle Siyasi Haklar

ve Ödevler 246

2.2.3.3.2.3. Anayasada Münhasıran Kanunla Düzenlenmesi

Öngörülen Konular 249

2.2.3.3.2.4. Kanunda Açıkça Düzenlenen Konular 251

2.2.3.3.3. Mahfuz Alan: Münhasıran Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile

Düzenlenmesi Gereken Konular 252

2.2.3.3.4. Takdiri Alan: Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi veya Kanunla

Düzenlenebilecek Alan 253

2.2.3.4. Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sisteminde Cumhurbaşkanının Sorumluluğu

ve Denetim 254

2.2.3.4.1. Genel Olarak Cumhurbaşkanı ve Meclis İlişkisi 254

2.2.3.4.2. Cumhurbaşkanının Sorumluluğu 256

2.2.3.4.2.1. Cumhurbaşkanının Siyasi Sorumluluğu 258

2.2.3.4.2.2. Cumhurbaşkanının Cezai Sorumluluğu 259

2.2.3.4.2.3. Cumhurbaşkanının Hukuki Sorumluluğu 263

2.2.3.4.3. Cumhurbaşkanlığı Kararnamesinin Denetimi Sorunu 265

2.2.3.4.3.1. Olağan Dönem Cumhurbaşkanlığı

Kararnamesinin Denetimi 265

2.2.3.4.3.2.2. OHAL Kararnamelerinin

Denetimi 274

2.2.3.4.3.2.2.1. 2016’dan Önceki İçtihat 274

2.2.3.4.3.2.2.2. 2016’da İçtihattaki Değişim 276

2.2.3.4.3.2.2.2.1. Karar 276

2.2.3.4.3.2.2.2.2. Çözümleme

ve Eleştiri 279

2.3. Ara Değerlendirme 283

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

3. CUMHURBAŞKANLIĞI HÜKÜMET SİSTEMİNİN

DEMOKRATİKLİĞİ SORUNU

3.1. Türkiye’de Demokrasi ve İnsan Hakları 287

3.1.1. Genel Olarak 287

3.1.2. Yapısal Sorunlar 289

3.1.2.1. 1961 ve 1982 Anayasalarında Devlet ve Demokrasi Sorunu 289

3.1.2.2. Hukuk Devleti ve Yargı Sorunu 290

3.1.2.3. Sorunların Çözümünün Zorunluluğu 292

3.1.2.4. 2011 Sonrası Türkiye’de Demokrasi ve İnsan Hakları Sorunu 292

3.1.2.4.1. Otoriterizm 292

3.1.2.4.2. İnsan Hakları 294

3.1.2.4.3. Günümüz Türkiyesinde Siyasal Rejimin Görünümü 296

3.2. 2017 Anayasa Değişikliği ve Demokratik Meşruluk 299

3.3. Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sisteminin Demokratik Niteliği 301

3.4. Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemininin Anayasal Düzene Etkisi: Sorunlar, Eleştiriler

ve Çözümler 305

3.4.1. Yasama Alanı 308

3.4.1.1. Parlamenter Sistemin Sonu: Yürütmenin Meclise Karşı Sorumlu

Olmaması 308

3.4.1.2. Meclisin Yürütmeyi Denetleme Yetkisi 309

3.4.1.3. Meclisin Yasama Alanının Daraltılması 312

3.4.1.4. Anayasal Muhalefet Hakkının Daralması 316

3.4.2. Yürütme Alanı 322

3.4.2.1. Cumhurbaşkanlığının Kurucu İktidara Varan Yetkileri 322

3.4.2.2. Kararname Yetkisi 326

3.4.2.2.1. Asli Sorunlar 326

3.4.2.2.2. Denge ve Denetim 332

3.4.2.2.3. Kuvvetler Ayrılığı 340

3.4.2.2.4. Yönetim Aktivizmi 346

3.4.2.2.5. Hukukun Tadili ve Tağyiri 349

3.4.2.3. Yargı Alanına İlişkin Sorunlar ve Çözümler 353

3.4.2.3.1. Yargıya İlişkin Sorunlar 353

3.4.2.3.2. Yargının Genel Bir Değerlendirmesi ve Çözüm Yolları 355

3.5. Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sisteminin Genel Sonuç Analizi 358

3.5.1. Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sisteminin Sağladığı Getiriler 359

3.5.1.1. İstikrar ve Etkinlik 359

3.5.1.2. Temsil Kabiliyeti 362

3.5.1.3. Aşırılığın Önlenmesi 364

3.5.1.4. Yasamanın Etki Alanı Meselesi 365

3.5.2. Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sisteminden Doğan Menfi Tesirler 366

3.5.2.1. Anti Demokratik Rejim Görüntüsü 366

3.5.2.2. Demokratik İlkelere Terslik 369

3.5.2.3. Özgürlük Sorunu 371

3.5.2.4. Kutuplaşma Sorunu 372

3.5.2.5. İktidarın Kişiselleştirilmesi Sorunu 374

3.6. Türkiye’deki Hükümet Sistemi Pratiğinin Genel Değerlendirmesi: Demokratik Hukuk

Devletini İnşa Etmek 376

SONUÇLAR 381

KAYNAKLAR 397

ÖZ GEÇMİŞ VE İLETİŞİM BİLGİLERİ 453