Fikir Ve Sanat Eserleri Hukukunda Teknolojik Koruma
FİKİR VE SANAT ESERLERİ HUKUKUNDA TEKNOLOJİK KORUMA
İbrahim Emre BAYAMLIOĞLU
- Bilişim Ve Eser Koruması
- Wıpo, Ab, Abd Ve Türkiye'de Teknolojik Önlemler
- Drm, Hukuki Ve Sosyal Sonuçlar
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ .................................................................................................... vii
KISALTMALAR ........................................................................................ xix
GİRİŞ ......................................................................................................... 1
I- KONUNUN TAKDİMİ ...................................................................... 1
II- BİLGİ-İŞLEM TEKNOLOJİLERİ VE HUKUK İLİŞKİSİ -
KONUNUN SINIRLANMASI ............................................................ 3
III- TERMİNOLOJİ ............................................................................... 6
A- Teknik Terminoloji ................................................................... 6
B- Hukuki Terminoloji .................................................................. 8
IV- YÖNTEM ..................................................................................... 10
Birinci Bölüm
BİLGİ-İŞLEM TEKNOLOJİLERİ VE SOSYAL DEĞİŞİM .............................. 13
I- “BİLGİ”NİN YARATILMASINDA TEKNOLOJİNİN ROLÜ VE
SOSYAL YAPILAR ÜZERİNDEKİ ETKİSİ ........................................ 13
A- Giriş ...................................................................................... 13
B- Bilgi-İşlem Perspektifi ............................................................ 14
C- Yapısalcı Model ...................................................................... 15
D- Teknolojik Sistemlerin “Bilgi” Kavramı Üzerindeki Etkisi ........ 17
II- “BİLGİ TOPLUMU” VE KAVRAMSAL ELEŞTİRİ ............................. 19
III- “AĞ TOPLUMU” ............................................................................ 22
A- Hiyerarşik Sosyal Yapılar ve “Ağ Toplumu” ............................. 25
B- Değerlendirme ........................................................................ 29
IV- HUKUKİ DÜZENLEME SAHASI OLARAK “AĞ” ............................. 31
A- Siberalan ve Hukuki Yaklaşım ............................................... 31
B- “Ağ” ve Mekânsal/Uzamsal Boyut........................................... 34
C- Değerlendirme ........................................................................ 36
V- AĞ EKONOMİSİ ........................................................................... 37
A- Ekonomik, Kültürel ve Siyasi Bir Güç Olarak Bilgi ................ 37
B- Ağ Ekonomisinin Yapısal Özellikleri ....................................... 41xii
İkinci Bölüm
FİKRÎ HUKUKTA “MÜLKİYET” SORUNSALI VE TEORİLER ...................... 45
I- MÜLKİYET KAVRAMININ EKONOMİK RASYONELİ ....................... 45
A- Yazılı Kültür Öncesinde Mülkiyet ........................................... 45
B- John Locke ve “Faydacı” Görüş Açısından Mülkiyet ................ 46
C- Hegel ve Kişilik Çerçevesinde Mülkiyet ................................... 48
D- Fikrî Hukukta “Mülkiyet” Sorunsalı ....................................... 51
II- FİKRÎ MÜLKİYET TEORİLERİ ....................................................... 53
A- Giriş ...................................................................................... 53
B- Teoriler .................................................................................. 53
1) Emek Teorisi .................................................................... 54
2) Kişilik Teorisi ................................................................... 57
3) Sosyal Planlama Teorisi ................................................... 58
C- Eser Sahibi Hakkının Niteliği Açısından Teorik
Yaklaşımlar ........................................................................... 60
III- ESER KORUMASINDA “KULLANICI” ODAKLI YAKLAŞIM .............. 62
IV- ENDÜSTRİ SONRASI TOPLUM VE FİKRÎ HUKUK ÖĞRETİSİ ........ 66
V- TEORİLERİN YETERSİZLİĞİ ......................................................... 69
A- Serbest Piyasa Dogması ......................................................... 71
B- Maddesel “İlerleme” Düşüncesi ve Fikrî Mülkiyet ................... 75
C- Değerlendirme ....................................................................... 76
Üçüncü Bölüm
FİKİR VE SANAT ESERLERİ HUKUKUNUN DOĞUMU, GELİŞİMİ VE
TEKNOLOJİK KORUMANIN ULUSLARARASI BOYUTU ............................. 79
I- POZİTİF DÜZENLEME ÖNCESİ ESER SAHİBİ HAKKI ................... 79
II- ESER SAHİBİ HAKKININ DOĞUMU .............................................. 82
A- Anglo-Amerikan Dünyasında “Telif Hakkı”nın Ortaya
Çıkışı ..................................................................................... 83
1) İngiltere, 1709 Statute of Anne Yasası .............................. 83
2) ABD Hukukunda “Telif Hakkı”nın Ortaya Çıkışı ............... 87
B- Kıta-Avrupası ve Türkiye’de Fikir ve Sanat Eserleri
Hukukunun Doğumu ............................................................. 89
1) Almanya, Fransa ve Türkiye’de İlk Fikir ve Sanat
Eserleri Hukuku Düzenlemeleri ........................................ 90
2) Türkiye’de Fikir ve Sanat Eserleri Hukukunun Kısa
Tarihçesi ve Teorik Temeli ................................................ 92
C- Kıta-Avrupası Kökenli Bir Kurum: Manevi Haklar................... 95
1) Uluslararası Düzenlemelerde ve Farklı Hukuk
Sistemlerinde Manevi Haklar ............................................ 96xiii
2) Manevi Haklara Genel Bakış ve Sözleşme Kurumuyla
İlişkisi ............................................................................ 100
3) Farklı Hukuk Sistemlerinde Manevi Hak Koruması ........ 103
4) Türk Hukukunda Manevi Haklar .................................... 105
5) Bilgi-işlem Teknolojileri ve Manevi Haklar ...................... 108
D- Eser Sahibi Hakkının Doğumunda Teorik Yaklaşımların
Önemi ................................................................................. 110
E- Sonuç .................................................................................. 113
III- ESER SAHİBİ HAKKININ İÇERİĞİNE GENEL BAKIŞ .................. 115
A- Eser Sahibi Hakkının Konusu ve İşleyişi .............................. 115
B- Eser Sahibi Hakkının Özellikleri .......................................... 118
1) Orijinalite (Yaratıcılık) - Eser Sahibinin Hususiyeti ......... 118
a) Yaratıcılık ve alıntı ................................................... 120
b) Yaratıcılık unsuru taşımayan bilgi ürünleri .............. 124
c) Orijinalite ilkesi üstüne değerlendirme .................... 125
2) Fikir/İfade Ayrımına Dayanma ....................................... 125
3) Eser Sahipliğinin Gerçek Kişilere Özgülenmesi ............... 127
4) Eser Sahibi Hakkının Sınırlanabilir Olması ................... 128
IV- TEKNOLOJİK KORUMANIN ULUSLARARASI BOYUTU ............... 130
A- Bern Konvansiyonu’nun Doğumu ve Fikir ve Sanat
Eserleri Hukukunun Uluslararası Planda Gelişimi .............. 130
B- Bern Konvansiyonu Kapsamında Korunan Eserler ve
Konvansiyon’un İşleyişi ........................................................ 134
C- Bern Konvansiyonu’nda Tanınan Haklar ve
Sınırlandırılması .................................................................. 137
1) Konvansiyon Madde 2 - Sınırlamalar .............................. 138
2) Konvansiyon Madde 10 - Zorunlu alıntı sınırlaması ....... 139
3) Madde 10/bis – Basın lehine sınırlamalar ...................... 141
4) Madde 9/2 – Çoğaltma hakkına sınırlama: “üç aşama
testi” .............................................................................. 141
5) Madde 14bis/2b – Film yapımcıları lehine sınırlama ....... 144
6) Zorunlu lisans hükümleri ............................................. 145
7) Konvansiyonda “örtülü” şekilde yer alan sınırlamalar ..... 147
8) Madde 17 - Kamusal müdahale ..................................... 147
D- WTO (Dünya Ticaret Örgütü)/TRIPs Rejimi .......................... 148
1) TRIPs ve eser sahibi hakkına getirilen sınırlamalar ......... 150
2) TRIPs Madde 13 - Genel “üç aşama testi” ....................... 150
E- WIPO Telif Hakları Andlaşması (WCT) ve İcralar ve
Fonogramlar Andlaşması (WPPT) .......................................... 153
1) Andlaşmaların Doğumu ve Hükümleri ........................... 153
2) Eserlerin İnternet Ortamında Sunumu: Şemsiye
Çözüm ........................................................................... 156
a) Caching ................................................................... 156
b) Genel olarak dijital ortamda “kamuya iletim” ............ 157xiv
c) Ağ üzerinde dosya paylaşımı – P2P ........................... 160
aa) P2P sistemler yoluyla eser sahibi hakkının
ihlali .................................................................. 161
bb) 2001 AB Telif Hakları Direktifi çerçevesinde
dosya paylaşımı .................................................. 162
cc) P2P yazılım üreten ve dağıtanlara karşı
davalar ............................................................... 162
dd) Değerlendirme .................................................... 164
3) WIPO Andlaşmaları’nda Teknolojik Önlemlerin
Korunması ..................................................................... 165
4) WIPO Andlaşmaları’nda Sınırlama ve İstisnalar .............. 170
a) WCT Madde 10 Sınırlama ve istisnalar ..................... 170
b) WPPT Madde 16 - Sınırlama ve istisnalar ................ 172
F- Uluslararası Düzenlemeler Arasındaki İlişki ......................... 173
Dördüncü Bölüm
TEKNOLOJİK ÖNLEMLERİN ABD, AB VE TÜRK HUKUKLARINDA
DÜZENLENİŞİ ....................................................................................... 175
I- ABD HUKUKU - DMCA (DIGITAL MILLENIUM COPYRIGHT
ACT) .......................................................................................... 175
A- Giriş .................................................................................... 175
B- Madde 1201 - Teknolojik Önlemlerin Dolanılması/
Etkisizleştirilmesi ................................................................. 176
1) Madde 1201(a) : Erişim Kontrolü Amaçlı Teknolojik
Önlemin Etkisizleştirilmesi ve Bu Amaca Yönelik
Teknolojilerin Yasaklanması ........................................... 177
2) Madde 1201(b) – Kopyalama Kontrolü Sağlayan
Teknolojik Önlemler ....................................................... 178
3) Erişim/Kopyalama Kontrolü Ayrımı ve Sınırlamaların
İşleyişi ........................................................................... 179
4) Madde 1201 Kapsamında “Özel” Sınırlama ve
İstisnalar ....................................................................... 180
5) Madde 1201 Hakkında Genel Değerlendirme .................. 184
C- ABD Hukukunda Telif Hakkına Getirilen Sınırlamalar:
“Fair Use” Doktrini ............................................................... 185
D- DMCA ve Rekabet Hukuku ................................................... 192
II- 2001/29 SAYILI AB TELİF HAKLARI DİREKTİFİ ......................... 195
A- Giriş .................................................................................... 195
B- Madde 5 - Sınırlama ve İstisnalar ......................................... 197
C- Madde 6 - Teknolojik Önlemlerin Korunması ........................ 198
1) Madde 6/4 - Teknolojik Önlemlerin Korunmasında
Sınırlar .......................................................................... 201
2) Madde 7 - Elektronik Tanıtım Bilgisi .............................. 203
D- Madde 8 - Yaptırımlar ve Diğer Bazı Hükümler ..................... 203
E- AB Direktifi’nin Hollanda Krallığı Hukukuna Aktarılması ..... 204
1) Teknolojik Önlemler ....................................................... 204xv
2) Eser Sahibi Hakkına Getirilen Sınırlama ve İstisnalar .... 205
3) Hollanda Hukukunun Değerlendirmesi ......................... 206
F- AB Telif Hakları Direktifi’nin Değerlendirmesi ....................... 206
III- AB VE ABD DÜZENLEMELERİNİN GENEL
DEĞERLENDİRMESİ ................................................................. 211
IV- TÜRK FİKİR VE SANAT ESERLERİ HUKUKUNA GENEL
BAKIŞ VE ESER SAHİBİ HAKKINA GETİRİLEN SINIRLAMALAR . 216
A- Türk Hukuku ve Uluslararası Düzenlemeler ......................... 216
B- Türk Fikir ve Sanat Eserleri Hukukunda Eser Tipleri ve
“Mali Haklar” ....................................................................... 217
1) İşleme Hakkı .................................................................. 219
2) Çoğaltma Hakkı ............................................................. 220
3) Yayma Hakkı ................................................................. 221
4) Temsil Hakkı .................................................................. 223
5) Kamuya İletim Hakkı ..................................................... 224
C- Bağlantılı Haklar .................................................................. 225
1) İcracı Sanatçıların Hakları.............................................. 226
2) Fonogram Yapımcısının Hakları ..................................... 228
3) Radyo-Televizyon Kuruluşlarının Hakları ....................... 229
4) Film Yapımcısının Hakları ............................................. 230
D- Türk Hukukunda Eser Sahibi Hakkına Getirilen
Sınırlama ve İstisnalar ......................................................... 231
1) Kamusal Düşüncelerle Yapılan Sınırlamalar .................. 232
a) Genel Menfaat (Kamu Yararı).................................... 233
b) Kamu Düzeni (Amme İntizamı) ................................. 239
2) Eser Sahibi Hakkının Özel Menfaat Düşüncesiyle
Sınırlanması .................................................................. 240
a) Genel Olarak ........................................................... 240
b) Çoğaltma Hakkına Sınırlama .................................... 241
c) Temsil ve Kamuya İletim Haklarının Sınırlanması..... 245
E- Türk Fikir ve Sanat Eserleri Hukukunda Teknolojik
Koruma ................................................................................ 246
1) Genel Olarak .................................................................. 246
2) Değerlendirme ................................................................ 248
V- WIPO ANDLAŞMALARI’NIN ULUSAL HUKUKA
UYARLANMASI .......................................................................... 252
A- Teknolojik Koruma Açısından Düzenleme Yaklaşımları ......... 253
1) Genel Erişim Kontrolü .................................................... 253
2) Kısmi Erişim Kontrolü .................................................... 254
3) Kullanım Kontrolü ......................................................... 255
4) Teknolojik Önlemleri Etkisizleştiren Araçların Üretim
ve Dağıtımının Kontrolü ................................................. 255
B- WIPO Andlaşmaları Çerçevesinde Teknolojik Korumanın
Asgari Sınırı ........................................................................ 256xvi
VI- VERİ-TABANI KORUMASININ AB VE TÜRKİYE
HUKUKLARINDA DÜZENLENİŞİ ................................................ 258
A- Veri-Tabanlarının Hukuki Koruması .................................... 258
B- TRIPs, WCT ve Veri-Tabanları .............................................. 259
C- AB Hukukunda Veri-Tabanı Koruması ................................ 260
1) AB Hukukunda Veri-Tabanı Kavramı ve Sui Generis
Hak ................................................................................ 261
a) Hakkın Kapsamı ...................................................... 263
b) Sınırlamalar ve Süre ................................................. 263
2) Veri-Tabanı Hakkının Kötüye Kullanılması ..................... 263
3) Adalet Divanı (ECJ) Kararları Işığında AB Veri-Tabanı
Direktifi ......................................................................... 264
D- Türk Hukukunda Veri-Tabanı Koruması ............................. 267
1) FSEK Ek Madde 8: “Özgün Olmayan” Veri-Tabanları ...... 268
2) Yaptırımlar ..................................................................... 268
3) Değerlendirme ................................................................ 269
Beşinci Bölüm
FİKİR VE SANAT ESERLERİ HUKUKUNDA TEKNOLOJİK KORUMA
SİSTEMLERİ - DRM ............................................................................... 271
I- DAVRANIŞ DÜZENLEYİCİ BİR ARAÇ OLARAK HUKUKUN
SİBERNETİK KARAKTERİ ......................................................... 271
A- Giriş: Davranış Düzenleyici Modeller ve Hukuk .................... 271
B- Evrimsel Bir Sistem Olarak Sosyal Organizma ...................... 274
C- Global Toplum ve Sibernetik ................................................ 278
D- Sibernetik ve Hukuk ............................................................ 282
II- “DAVRANIŞ DÜZENLEYİCİ ARAÇ” OLARAK YAZILIM VE
HUKUK ARASINDAKİ İLİŞKİ ....................................................... 286
A- Giriş: Düzenleme Biçimi Olarak Tasarım .............................. 287
B- Düzenleyici Yazılım .............................................................. 289
1) Tasarımsal/Mimari ve Yapısal Nitelikleri Bakımından
Yazılım ........................................................................... 289
2) Kuralların Yazılım Mimarisine Aktarılması ..................... 295
3) Düzenleyici Yazılımın DRM Dışındaki Uygulamaları ....... 297
a) “On-line” piyasalar .................................................. 297
b) “On-line” uyuşmazlık çözümü .................................. 298
4) Fikir ve Sanat Eserleri Hukuku Kurallarının Yazılım
Yoluyla Uygulanması: DRM ............................................ 300
III- DRM SİSTEMLERİNİN TEMEL ÖZELLİKLERİ VE İŞLEYİŞİ ......... 302
A- Giriş ve Fonksiyonel Tanım .................................................. 302
B- DRM Sistemlerinin İşleyişi ................................................... 305
1) “Dijital Hakların, Yönetimi” (Management of Digital
Rights) ........................................................................... 305xvii
a) Kimlik belirleme, tanımlama ve doğrulama
(identification) sistemleri .......................................... 305
b) “Meta-data” sistemleri ............................................. 307
c) Hakların yazılım yoluyla formülasyonuna yarayan
programlama dili (Rights Language) ......................... 308
2) “Hakların, Dijital Yönetimi” (Digital Management of
Rights) ........................................................................... 313
a) Genel olarak ............................................................. 313
b) Kullanılan teknolojiler .............................................. 314
C- DRM Sistemlerine Temel Oluşturan Standartlar .................. 316
1) Genel Olarak Resmi ve Gayri Resmi Standartlar ............. 316
2) DRM ve “Trusted Computing” ......................................... 318
IV- ESER SAHİBİ HAKKINA GETİRİLEN KANUNİ
SINIRLAMALAR VE DRM ............................................................ 319
A- Genel olarak ....................................................................... 319
B- DRM Sistemlerinde Sınırlama ve İstisnaların Uygulaması .... 321
1) “Off-line” Kontrol ............................................................ 321
2) “On-line” Kontrol ............................................................ 322
3) Karma Kontrol ve DRM Mimarisi İçin Bazı Öneriler ....... 324
a) DRM sistemine hukuki müdahale ............................ 324
b) DRM sisteminin programlama diline müdahale ........ 326
C- Eser Sahibi Hakkı Sınırlamalarına Uygun DRM
Sistemlerinde Bulunması Gerekli Unsurlar .......................... 327
D- Uygulama Güçlükleri ........................................................... 328
V- AB’DE DRM VE KİŞİSEL VERİ KORUMASI ................................. 329
A- AB’de DRM ......................................................................... 329
B- DRM Mimarisi ve Özel Hayatın Gizliliği ................................. 331
1) AB’de Kişisel Veri Koruması Hukuku ve DRM ................. 334
2) Değerlendirme ................................................................ 337
VI- DRM SİSTEMLERİ ÜZERİNE SON DEĞERLENDİRME ................ 338
SONUÇ .................................................................................................. 345
KAYNAKÇA ............................................................................................ 351
KAVRAMLAR DİZİNİ .............................................................................. 415
