İnsan Dışı Varlıkların Hukuki Kişiliği

Dr. Mustafa Kenan USTASALİHOĞLU

İÇİNDEKİLER

GİRİŞ 1

BİRİNCİ BÖLÜM

KİŞİLİK

1.1. Tanım 8

1.1.1. Genel Olarak 8

1.1.2. Epistemolojik Olarak . 10

1.1.3. Felsefî Açıdan . 11

1.1.3.1. Doğal Hukuk Felsefesi ve Değerbilimci Görüş . 11

1.1.3.2. Pozitivist Görüş . 12

1.1.3.3. Psikolojik Görüş . 13

1.1.4. Sosyolojik Açıdan . 15

1.1.5. Hukûkî Açıdan . 17

1.1.5.1. Antik Hukuk Felsefesinde Kişilik Yaklaşımı . 22

1.1.5.2. Modern Hukuk Sistemlerinde Kişilik Tanımı 25

1.1.5.2.1. Hak Ehliyeti 25

1.1.5.2.1.1. Hak . 27

1.1.5.2.1.1.1. İrâde Görüşü . 28

1.1.5.2.1.1.2.Menfaat Görüşü . 28

1.1.5.2.1.1.3. Karma Görüş 29

1.1.5.2.1.1.4. Değerlendirme . 29

1.1.5.2.1.2. Yükümlülük . 32

1.1.5.2.2. Kişilik Atfetmede Esas Alınan Kıstaslar 33

1.2. Kişilik ile İlgili Kavramlar 41

1.2.1. Yükümlülük . 42

1.2.1.1. Tanımı . 42

1.2.1.1.1. Genel Olarak . 42

1.2.1.1.2. Vergi Hukûkunda . 43

1.2.1.1.3. Mîrâs Hukûkunda 43

1.2.1.1.4. Borçlar Hukûkunda 44

1.2.1.1.5. Vakıf Hukûkunda . 46

1.2.1.1.6. Diğer Hâllerde . 46

1.2.1.1.7. Değerlendirme . 47

1.2.1.2. “Borç” ve “Görev” ile İlişkisi . 48

1.2.1.3. Değerlendirme . 51

1.2.2. Kişilik – Hak İlişkisi 52

1.2.3. Hak – Menfaat İlişkisi 53

1.2.4. Kişilik – Yükümlülük İlişkisi 54

1.2.5. Hak – Yükümlülük İlişkisi 58

1.2.6. Yükümlülük – Talep - Dâvâ Hakkı İlişkisi 61

1.2.7. Yükümlülük – Hukuk ilişkisi 62

1.3. Değerlendirme . 63

İKİNCİ BÖLÜM

İNSAN DIŞI VARLIKLARA KİŞİLİK TANINMASINDA ESAS ALINACAK KISTASLAR VE BU KISTASLAR ÇERÇEVESİNDE KİŞİLİK TANINMASI GEREKEN VARLIKLAR

2.1. Genel Olarak . 69

2.2. Varlıklara Kişilik Tanınmasının Tarihsel Gelişimi 72

2.2.1. İnsanlar 72

2.2.1.1. İnsan Topluluklarına Dâir Farklı Uygulamalar . 73

2.2.1.1.1. Köyler 73

2.2.1.1.2. Âile, Patria Potestas ve Diğer Âile Bireyleri 75

2.2.1.1.3. Evlilik Birliği 78

2.2.1.1.4. Mîrâs Ortaklığı 78

2.2.1.1.5. Apartman Yönetimi 80

2.2.1.1.5.1. Almanya . 80

2.2.1.1.5.2. ABD . 80

2.2.1.1.5.3. Belçika . 80

2.2.1.1.5.4. Estonya 81

2.2.1.1.5.5.Fransa 81

2.2.1.1.5.6. Hollanda . 82

2.2.1.1.5.7. İskoçya 82

2.2.1.1.5.8. Türkiye . 82

2.2.1.1.6. Cemâât (Azınlık) Vakıfları 83

2.2.1.1.7. Genos 85

2.2.1.2. İnsanlara Dâir Farklı Uygulamalar . 85

2.2.1.2.1. Köleler 86

2.2.1.2.2. Kadınlar 88

2.2.1.2.2.1. Roma Hukûkunda 88

2.2.1.2.2.2. Germen Toplumlarında 92

2.2.1.2.2.3. Kilise Hukûkunda 94

2.2.1.2.2.4. İngiliz Hukûkunda 94

2.2.1.2.2.5. ABD Hukûkunda 95

2.2.1.2.3. Cenin . 96

2.2.1.2.4. Çocuklar 97

2.2.1.2.5. Akıl Hastaları 98

2.2.1.2.6. Yaşlılar 99

2.2.1.2.7. Konjenital Malformasyonu Olan İnsanlar 100

2.2.1.2.8. Evlilik Dışında Doğan Çocuklar 100

2.2.2. İnsan Dışındaki Canlılar 101

2.2.2.1. Hayvanlar . 101

2.2.2.1.1. At’ın Verâseti 102

2.2.2.1.2. Köpeklere Bırakılan Nafaka . 102

2.2.2.1.3. Domuz’un Cezâsı 102

2.2.2.1.4. Dâvâlı: Karıncalar 103

2.2.2.1.5. Hayvanın Meşrû Müdâfaası 105

2.2.2.1.6. Hayvanların Cezâî Ehliyeti 105

2.2.2.2. Bitkiler . 108

2.2.2.2.1. Ağacın Cezâlandırılması 109

2.2.2.2.2. Ağaçların Duruşma Ehliyeti Olmalı Mı? 109

2.2.3. Cansız Varlıklar 110

2.2.3.1. Kilise Çanı . 110

2.2.3.2. Tereke 111

2.2.3.3. Gemiler . 111

2.2.3.4. Putlar 112

2.2.3.5. Fiscus 112

2.3. İnsan Dışı Varlıklara Kişilik Tanınmasında Esas Alınacak Kıstaslar 113

2.3.1. Kişilik Türleri 115

2.3.1.1. Gerçek Kişilik .. 117

2.3.1.1.1. İrâde 120

2.3.1.1.1.1. Ceninin Kişiliği 121

2.3.1.1.1.2. Bitkisel Hayattaki İnsanlar 123

2.3.1.1.1.3. Ayırt Etme Gücü Bulunmayan İnsanlar 124

2.3.1.1.2. Menfaat 124

2.3.1.1.3. Hukûkî Eylem ve İşlem Kapasitesi 125

2.3.1.1.4. Değerlendirme . 126

2.3.1.2. Tüzel Kişilik .. 126

2.3.1.2.1. Tüzel Kişilik Kavramını Açıklayan Teoriler 130

2.3.1.2.1.1. Farâziye . 130

2.3.1.2.1.2. Gerçeklik . 131

2.3.1.2.1.3. Soyutlama . 132

2.3.1.2.1.4. İmtiyaz . 133

2.3.1.2.2. Tüzel Kişi Türleri 133

2.3.1.2.2.1. Özel Hukuk Tüzel Kişileri 133

2.3.1.2.2.1.1. Şirket 134

2.3.1.2.2.1.2. Dernek . 136

2.3.1.2.2.1.3. Vakıf 136

2.3.1.2.2.2. Tüzel Kişilerin En Büyüğü: Devlet 138

2.3.1.3. Elektronik Kişilik .. 138

2.3.1.3.1. Tanımı 139

2.3.1.3.2. Robot 139

2.3.1.3.3. Kişilik Tanınması 141

2.3.1.4. Doğal Kişilik .. 145

2.3.2. Kişilik Kıstasları 146

2.3.2.1. Mutlak Kıstaslar . 146

2.3.2.1.1. Kamu Düzenini Bozmama . 146

2.3.2.1.2. Kamu Yarârı 149

2.3.2.1.3. Teşhîs Edilebilirlik (Bilinebilirlik) 151

2.3.2.1.4. Konumunun (İkâmetgâhının) Bilinmesi (Bulunabilirlik) 152

2.3.2.1.5. Kânûnîlik . 152

2.3.2.1.6. İnsan (Temsilci) Unsuru . 154

2.3.2.1.7. Amaç . 155

2.3.2.2. Mutlak Olmayan Kıstaslar . 156

2.3.2.2.1. Ekonomik Yarar 156

2.3.2.2.2. Süreklilik . 157

2.3.2.2.3. Bağımsızlık . 157

2.3.2.2.4. Örgütlenme . 158

2.3.2.2.5. Fiziksel Varlığının Olması 158

2.3.3. Kişilik Tanınmasının Netîceleri 158

2.3.3.1. Hak ve Yükümlülüklerin Öznesi Olma . 158

2.3.3.2. Mal Varlığının Olması 161

2.3.3.3. Kendi Adına Dâvâcı ve Dâvâlı Olabilme . 162

2.3.4. Kişilik Atfetmedeki Savunduğumuz Kıstas 163

2.4. Mevcût Uygulamalar 168

2.4.1. Uluslararası Hukuk . 168

2.4.1.1. Uluslararası Örgütler Bakımından .. 169

2.4.1.1.1. Spartel Burnu Feneri Uluslararası Komisyonu . 170

2.4.1.1.2. Birleşmiş Milletler 172

2.4.1.2. Doğal Varlıklar Bakımından .. 173

2.4.1.3. Yapay Zekâ ve Yapay Zekâlı Robotlar Bakımından .. 175

2.4.2. Yasal Düzenlemeler 185

2.4.2.1. Yeni Zelanda: Whanganui Nehri . 185

2.4.2.2. ABD (Pittsburgh): Su .. 186

2.4.2.3. Ekvator: Doğa Ana . 186

2.4.2.4. Bolivya: Doğa Ana . 187

2.4.2.5. Avustralya: Su .. 187

2.4.2.6. ABD: Cenin .. 188

2.4.2.7. Türkiye: Cenin .. 189

2.4.3. Mahkeme Karârları 193

2.4.3.1. Sierra Club v. Morton Dâvâsı . 193

2.4.3.2. Atrato Nehri ve Amazon Havzası, Kolombiya Anayasa Mahkemesi ve Yüksek Mahkeme Karârları 194

2.4.3.3. Uttarakhand, Hindistan: Ganj ve Yamuna Nehirleri Karârı . 194

2.4.3.4. Hindistan Yüksek Mahkeme Karârı . 194

2.4.3.5. Bangladeş Yüksek Mahkemesi: Turag Nehri Karârı . 195

2.4.3.6. Byram Nehri . 195

2.4.3.7. Nair Dâvâsı . 195

2.4.3.8. Şempanze Cecilia ve Orangutan Sandra . 195

2.4.3.9. Bursa BAM Karârı . 196

2.4.3.10. Alman Anayasa Mahkemesi Karârı . 196

2.4.4. İdârî İşlem .. 197

2.4.5. Bilimsel İçtihatlar 197

2.4.5.1. Cenin 197

2.4.5.2. Âile 204

2.5. Kişilik Tanınması Gereken Varlıklar 212

2.5.1. Doğal Varlıklar 215

2.5.2. Yapay Zekâ 220

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

İNSAN DIŞI VARLIKLARIN KORUNMASINDA KARŞILAŞILAN SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ

3.1. İnsan Dışı Varlıkların Korunmasında Karşılaşılan Sorunlar 228

3.1.1. Canlı Varlıklar 228

3.1.1.1. Hayvanlar . 228

3.1.1.2. Bitkiler . 230

3.1.2. Cansız Varlıklar 234

3.1.3. Değerlendirme . 235

3.2. Çözüm Önerileri 236

3.2.1. Cezâlandırma Odaklı Yöntemin İyileştirilmesi 237

3.2.2.1. Cezâların İDV’nin Zararını Tazmîn Amacıyla Harcanması . 239

3.2.2.2. Cezâların Artırılması . 239

3.2.2.3. Tespîtin Kolaylaştırılıp Yaygınlaştırılması . 240

3.2.2.4. Cezâların Tahsîlinin Güvence Altına Alınması . 241

3.2.2.5. Rücû Müessesesinin Etkinleştirilmesi . 241

3.2.2. Kişilik Tanınması 242

3.2.2.1. Temsilci Atanması . 243

3.2.2.1.1. Temsil Türleri 244

3.2.2.1.2. İnsan Dışındaki Varlıkların Temsili 245

3.2.2.2. Hak ve Yükümlülüklerin Belirlenmesi . 247

3.2.2.2.1. Hareketsiz Canlılar: Bitkiler 247

3.2.2.2.2. Hareketli Canlılar: Hayvanlar 249

3.2.2.2.3. Hareketsiz Cansızlar: Arz ve YZ . 249

3.2.2.2.4. Hareketli Cansızlar: Hava, Su, Güneş Işınları ve YZR . 250

3.2.2.3. Mal Varlıklarının Olması . 251

3.2.2.4. Kendi Nâm ve Hesaplarına Hukûkî Eylem ve İşlem Yapıp Dâvâcı ve Dâvâlı Olabilmeleri . 251

3.2.2.5. Uğradıkları Zararın Tazmîni . 252

3.2.2.6. Halefîyet Müessesesinin Etkinleştirilmesi . 252

SONUÇ 256

KAYNAKÇA 261