İnsan Hakları Hukukunda Üçüncü Kuşak Haklar
Dr. Ahmet AKBABA
Bu çalışmada üçüncü kuşak haklar ve bunların etkili bir biçimde yürürlüğekonulması uluslararası insan hakları hukuku bağlamında incelenmiştir. Çalışmaplanı dâhilinde ilk olarak, insan haklarının niteliklerine kısaca değinilmiştir.İnsan haklarının sınıflandırılması ve üçüncü kuşak hakların ortaya çıkışnedenleri de birinci bölümde yer alan başlıklardandır. İlk bölümden sonrasırasıyla ikinci bölümde; barış hakkı, üçüncü bölümde; self determinasyonhakkı, dördüncü bölümde; çevre hakkı ve beşinci bölümde; gelişme hakkı olarakbilinen üçüncü kuşak haklar incelenmiştir.
İÇİNDEKİLER
ÖZ. V
ABSTRACT. VII
ÖNSÖZ. IX
İÇİNDEKİLER. XI
KISALTMALAR LİSTESİ XVII
GİRİŞ. 1
I. BÖLÜM
İNSAN HAKLARININNİTELİKLERİ, SINIFLANDIRILMASI İLE ÜÇÜNCÜ
KUŞAK HAKLARINORTAYA ÇIKIŞ NEDENLERİ
A. GENEL OLARAK. 9
B. İNSAN HAKLARININ NİTELİKLERİ 12
1.Evrensellik. 12
a.Kavram.. 12
b. Evrensellikİlkesine Getirilen Eleştiriler 14
2.Doğuştan Kazanılma. 15
3.Mutlaklık. 16
4.Vazgeçilmezlik. 16
5.Kişiye Ait Olma. 17
6.Temel Hak Niteliğinde Olma. 18
7.Herkese Karşı İleri Sürülebilen İddialar Niteliğinde Olma. 18
8.Bütüncül Nitelikte Olma. 19
C. İNSAN HAKLARININ SINIFLANDIRILMASI 22
1.Jellinek’in Sınıflandırması 22
a.Negatif Statü Hakları 23
b.Pozitif Statü Hakları 24
c.Aktif Statü Hakları 24
2.Sınırlandırılabilen ve Sınırlandırılamayan Haklar 25
3.Konularına Göre Haklar 26
4.Kuşaklara Göre Haklar 27
a.Birinci Kuşak Haklar 28
b.İkinci Kuşak Haklar 30
c.Üçüncü Kuşak Haklar (Dayanışma Hakları) 32
D. ÜÇÜNCÜ KUŞAK HAKLARIN ORTAYA ÇIKIŞ NEDENLERİ 32
II. BÖLÜM
BARIŞ HAKKI
A. GENEL OLARAK. 35
B. BARIŞ HAKKININ KAYNAKLARI 37
1.1945 Tarihli BM Şartı ve Barış Hakkı 38
2.İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi ve Barış Hakkı 41
3.Medeni ve Siyasal Haklar Sözleşmesi’nde Barış Hakkı 42
4.BM Anlaşması Doğrultusunda Devletler Arasında Dostça İlişkiler ve
İşbirliğine İlişkin Uluslararası İlkelerBildirgesi (1970) 42
5.Afrika İnsan Hakları ve Halklar Hakları Şartı (1981) 43
6.BM Halkların Barış Hakkına Dair Bildirge (1984) 43
7.Roma Statüsü ve Uluslararası Ceza Mahkemesi 45
8.Barış Kültürü Bildirgesi ve Eylem Planı 46
9.Barış Hakkı ile ilgili Luarca Deklerasyonu. 47
10.BM Genel Kurulu’nun Barış Hakkının Teşvikine Dair Kararı 48
11.Barselona Bildirgesi 49
12.Barış Hakkı ile ilgili Santiago Bildirgesi 50
C. BARIŞ HAKKININ GELİŞİMİNE YARDIMCI OLANUNSURLAR. 51
1.Vicdani Ret 52
a.Kavram.. 53
b.Tarihi Süreç. 54
c.Türkiye’de Mevzuat 56
d.Uluslararası Hukuki Düzenlemelerde Vicdani Ret 59
(1) BM İnsan Hakları Sisteminde Vicdani Ret 59
(2) AB Hukukunda Vicdani Ret 60
(3) Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nde VicdaniRet ve Konuya İlişkin AİHM
Kararları 61
i. Ülke v.Türkiye Kararı 63
ii. Erçep v. Türkiye, Savda v. Türkiye ve Tarhanv. Türkiye Kararları 64
e.Barış Hakkının Gerçekleştirilmesinde Vicdani Reddin Fonksiyonu. 66
2.BM ve Dünya Devletlerinin Barışı Koruma Çabaları 67
a. Kuvvet Kullanma Yasağı 68
b. BM Barış Operasyonları 70
c. İnsani Müdahale. 75
d. Silahsızlanma. 77
3.Barış Hakkının İç Hukuk Metinlerinde Düzenlenmesi 80
III. BÖLÜM
SELF DETERMİNASYONHAKKI
A. GENEL OLARAK. 83
B. SELF DETERMİNASYON HAKKININ KAYNAKLARI 86
1.BM Şartı’nda Self Determinasyon Hakkı 88
2.İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi ve Self Determinasyon Hakkı 91
3.İkiz Sözleşmeler ve Self Determinasyon Hakkı 91
4.Dostane İlişkiler Bildirgesi ve Self Determinasyon Hakkı 94
5.BM Yerli Halkların Hakları Bildirgesi ve Self Determinasyon Hakkı 96
C. SELF DETERMİNASYON HAKKININ GÖRÜNÜMLERİ 98
D. ULUSLARARASI HUKUKTA SELF DETERMİNASYONHAKKINA İLİŞKİNÖRNEKLER. 102
1.Aland Adaları 103
2.Doğu Timor 104
3.Çeçenistan. 106
4.Güney Rodezya’nın Bağımsızlık İlanı 107
5.Katanga Bölgesi 108
6.Kosova. 109
7.Namibya ve Batı Sahra. 112
E. İÇ HUKUKTA SELF DETERMİNASYON HAKKINA SOMUTBİR ÖRNEK: QUEBEC-
KANADA.. 112
F. SELF DETERMİNASYON HAKKI İÇİN MODERN BAŞVURUYOLLARI 116
IV. BÖLÜM
ÇEVRE HAKKI
A. GENEL OLARAK. 121
1.Kavram.. 124
2.Çevre Hakkının Niteliği 125
B. ÇEVRE HAKKI’NIN KAYNAKLARI 128
1.Uluslararası Belgeler 130
a.Stockholm Konferansı 130
b.Montevideo Programı 134
c.Dünya Doğa Şartı 134
d.Brundtland Raporu (Ortak Geleceğimiz Raporu) 136
e.Rio Konferansı ve Sürdürülebilir Kalkınma Kavramının Doğuşu. 137
f.Kyoto Konferansı 141
g.Johannesburg Konferansı (Rio+10 Zirvesi) 141
h.Aarhus Sözleşmesi 142
ı.Rio+20 Zirvesi 145
i.Değerlendirme. 146
2.Sürdürülebilir Kalkınma ve Çevre Hakkı 147
3.Yargı Kararları 149
4.Uluslararası Örgütler 153
a.Birleşmiş Milletler 153
b.Avrupa Birliği 155
c.Gönüllü Kuruluşlar (Non-Govermental Organizations) 161
5.Çevre Hukuku ile İlgili Bölgesel Gelişmeler 162
a.Afrika İnsan Hakları ve Halklar Hakları Şartı 162
b.Amerika İnsan Hakları Sözleşmesi ve Eki Protokoller 163
c.Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Çevre Hakkı 164
(1) Powell ve Rayner v. İngiltere. 166
(2) Lopez Ostra v. İspanya. 167
(3) Guerra ve diğerleri v. İtalya. 169
(4) Hatton ve diğerleri v. İngiltere. 170
(5) Fadayeva v. Rusya. 171
(6) Giacomelli v. İtalya. 172
(7) Tatar v. Romanya. 173
(8) Uyuşmazlıklardan Çıkan Sonuçlar 174
C. ÇEVRE HAKKININ GELİŞİMİNE YARDIMCI OLANUNSURLAR. 180
1.İlkelerin Çevre Hukukundaki Yeri 182
2.Önleme İlkesi 184
3.İşbirliği ve Eşgüdüm ilkesi 186
4.Entegrasyon İlkesi 187
5.Kirleten Öder İlkesi 188
a.İlkenin Ortaya Çıkışı 189
b.Kirleten Öder İlkesinin Tanımı 191
c.Kirleten Öder İlkesinin Uygulanabilirliği 192
6.Katılım İlkesi 192
a.Katılım İlkesinin Ortaya Çıkışı ve Dayandığı Gerekçeler 194
b.Katılım İlkesinin Hayata Geçirilebilmesi İçin Gerekli Olan Koşullar 196
(1) Demokratik Devlet ve Eğitimli Toplum Yapısı 197
(2) Bilgi ve Belge Edinme Hakkı 198
c.Katılım Yolları 200
d.Katılım Türleri 200
(1) Karar Alma Sürecine Katılım.. 201
(2) Kararların Uygulanma Sürecine Katılım.. 202
i. Kararların Yerine Getirilmesine Katılım.. 202
ii. İdari Başvuru. 203
iii. Ombudsmana Başvuru. 203
iv. Yargısal Başvuru. 204
7.İhtiyat İlkesi 205
a.İhtiyat İlkesinin Ortaya Çıkışı 206
b.İhtiyat İlkesinin Tanımı 209
c.İhtiyat İlkesinin Önemi 210
d.İhtiyat İlkesinin Uygulama Alanı 211
e.İhtiyat İlkesinin Uygulanması İçin Başvurulan Yollar 213
(1) Hareketsizlik ve Yasaklama. 213
(2) Sıkı Koşullara Bağlanmış İzin Sistemi 214
(3) Bazı Yöntem ve Teknolojileri KullanmaZorunluluğu. 214
(4) Usuli Önlemler 215
i. İspat Yükünün Tersine Çevrilmesi 215
ii. İzin Sistemlerinde Değişiklik. 216
iii. Karar Alma Usullerinde Değişiklik. 216
f.İhtiyat İlkesine Yer Veren Bazı Yargı Kararlarına Örnekler 217
g.İlkeye Getirilen Eleştiriler 218
V. BÖLÜM
GELİŞME HAKKI
A. GENEL OLARAK. 219
B. GELİŞME HAKKININ ORTAYA ÇIKIŞI 223
C. GELİŞME HAKKININ KAPSAMI 228
1.Bireysel Gelişme Hakkı 229
2.Toplumsal (Kollektif) Gelişme Hakkı 230
a.Etnik Grupların Gelişme Hakkı 231
b.Devletlerin Gelişme Hakkı 232
D. GELİŞME HAKKI’NIN KAYNAKLARI 232
1.BM Sözleşmelerinde İnsan Hakları ve Gelişme Hakkı 233
a.1945 Tarihli BM Şartı ve Gelişme Hakkı 233
b.İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi ve Gelişme Hakkı 235
c.İkiz Sözleşmeler 235
(1) BM Medeni ve Siyasal Haklar Sözleşmesi veGelişme Hakkı 236
(2) BM Ekonomik, Sosyal ve Kültürel HaklarSözleşmesi (ESKHS) ve Gelişme
Hakkı 240
d.BM Tahran Bildirgesi(13 Mayıs 1968) 243
e.Toplumsal Gelişme ve Kalkınma BM Bildirgesi (11 Aralık 1969) 244
f.1978 Tarihli UNESCO Genel Konferansı 245
g.Gelişme Hakkına Dair BM Bildirgesi ve Hakkın Yürürlüğe Konması 245
(1) Bildirgede Yer Alan İlkeler 248
(2) Çalışma Grupları ve Gelişme HakkınınSorgulanması 252
h.Rio Çevre ve Gelişme BM Bildirgesi 255
ı.BM Viyana Bildirgesi 256
i.BM Binyıl (Milenyum) Bildirgesi 257
j.Monterrey Anlaşması 259
k.Johannesburg Dünya Zirvesi (Rio+10 Zirvesi) 259
l.BM En Az Gelişmiş Ülkeler Konferansı ve İstanbul Deklarasyonu. 260
2.Bölgesel Nitelikteki Sözleşmelerde Gelişme Hakkı 261
a.Afrika İnsan Hakları ve Halklar Hakları Şartı (26 Haziran 1981) 261
b.Amerikan Devletleri Örgütü Şartı ve Gelişme Hakkı 262
E.GELİŞME HAKKININ KORUNMASI VE GELİŞTİRİLMESİİÇİN ULUSLARARASI TOPLUMUN GÖREV VE SORUMLULUKLARI 263
F. GELİŞME HAKKININ KARŞISINDAKİ ENGELLER. 268
VI. BÖLÜM
ÜÇÜNCÜ KUŞAKHAKLARIN ÖZNESİ, YÜKÜMLÜSÜ, DAVAEDİLEBİLİRLİĞİ VE ARALARINDAKİ İLİŞKİ, HAKLARA GETİRİLEN ELEŞTİRİLER İLE KABUL
EDİLMELERİNİNFAYDALARI
A. ÜÇÜNCÜ KUŞAK HAKLARIN ÖZNESİ VE YÜKÜMLÜSÜ.. 275
1.Hakların Öznesi 275
2.Hakların Yükümlüsü. 276
B. ÜÇÜNCÜ KUŞAK HAKLARIN DAVA EDİLEBİLİRLİĞİ 278
1.Self Determinasyon Hakkı ve Dava Edilebilirlik. 279
2.Çevre Hakkı ve Dava Edilebilirlik. 280
3.Barış Hakkı ve Dava Edilebilirlik. 281
4.Gelişme Hakkı ve Dava Edilebilirlik. 283
C. ÜÇÜNCÜ KUŞAK HAKLAR ARASINDAKİ İLİŞKİ 284
1.Gelişme Hakkının Self Determinasyon Hakkı ve Diğer Üçüncü Kuşak Haklar ileİlişkisi 284
2.Çevre Hakkı ile Gelişme Hakkı Arasındaki İlişki 286
3.Gelişme Hakkının Barış Hakkı ile İlişkisi 289
4.Barış Hakkı ile Kuşağında Yer Alan Haklar Arasındaki İlişki 291
5.Self Determinasyon Hakkı ile Barış Hakkı Arasındaki İlişki 293
6.Self Determinasyon Hakkının Haklar Hiyerarşisindeki Yeri 294
D. ÜÇÜNCÜ KUŞAK HAKLARA GETİRİLEN ELEŞTİRİLER VEBU ELEŞTİRİLERE
VERİLENYANITLAR. 296
1.Kuşaklar Terminolojisinin Tipik Olarak Kesin ve Belirgin Haklar İçin Referans
Gösterdiği Yönündeki Eleştiri 298
2.Üçüncü Kuşak Hakların Birinci ve İkinci Kuşak Haklar Tarafından Korunduğu
Yönündeki Eleştiri 299
3.Üçüncü Kuşak Hakların Henüz Anayasalara veya Uluslararası Sözleşmelere
Girebilecek Derecede İyi FormüleEdilemediği Şeklindeki Eleştiri 300
4.Bu Hakların Diğer Hakların Meşruluğunu Tehlikeye Attığı Yönündeki Eleştiri 301
5.İnsan Haklarının Bireylerin Hakları Olduğu, Dayanışma Haklarının ise
Toplulukların ya da Halkların Hakkı OlduğuYönündeki Eleştiri 302
6.İnsan Haklarına Sahip Olmak İçin İnsan Olarak Doğmak Yeterli Olduğu
Halde Üçüncü Kuşak Haklar İçin Bunun MümkünOlmadığı Yönündeki
Eleştiri 303
7.Üçüncü Kuşak Hakların Siyasal Olarak İçeriği Zayıf Haklar Olduğu
Yönündeki Eleştiri 304
E. ÜÇÜNCÜ KUŞAK HAKLARIN KABUL EDİLMESİNİNFAYDALARI 304
SONUÇ. 307
KAYNAKÇA. 315
YARGIKARARLARI 351
ÖZGEÇMİŞ. 353
