İş Hukuku ve Sosyal Güvenlik Hukuku Boyutuyla Psikososyal Riskler
Doç. Dr. Murat KANDEMİR
Çeşitli bilim disiplinlerini de ilgilendiren psikososyal riskleri İş Hukuku ve Sosyal Güvenlik Hukuku boyutuyla değerlendirmek amacıyla hazırlanan bu çalışmada; Çalışma ve Sağlık İlişkisi, Psikososyal Risk Kavramı, Psikososyal Risklere Yönelik Bir Hukuksal Kabulün Temel Dinamikleri, Türk Hukukunda İşe Bağlı Psikososyal Riskler konuları ayrıntılı bir şekilde ele alınmıştır.
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ III
KISALTMALAR V
GİRİŞ 1
BİRİNCİ BÖLÜM
İŞE BAĞLI PSİKOSOSYAL RİSKLERE İLİŞKİN GENEL BİLGİLER
- 1.ÇALIŞMA VE SAĞLIK İLİŞKİSİ: SANAYİ TOPLUMUNDAN SANAYİ ÖTESİ TOPLUMA ÇALIŞMA KOŞULLARINDA YAŞANAN DEĞİŞİM VE DÖNÜŞÜM VE İŞ(ÇİNİN) SAĞLIĞI AÇISINDAN YENİ RİSKLER 5
I-Genel Olarak 5
II-Çalışma ve Sağlık İlişkisinde Geleneksel Yaklaşım: İşçinin Bedensel Sağlığı 6
III-Sanayi Toplumundan Sanayi Ötesi Topluma Çalışma İlişkilerinde Değişim ve
Dönüşüm ve Yeni Risk Faktörleri 9
1-Genel Olarak 9
2- Değişim ve Dönüşümün Temel Dinamikleri ve İş Organizasyonu ve Çalışma
Koşullarında Değişim 10
a-Temel Dinamikler 10
aa-Teknolojide Yaşanan Gelişmeler 10
bb-Ekonomik Kriz ve Rekabetin Küreselleşmesi 11
b- İş Organizasyonu ve Çalışma Koşullarında Değişim ve Dönüşüm 12
3-Değişim ve Dönüşümden Kaynaklanan Yeni Risk Faktörleri ve İş Sağlığına
Etkileri 15
a-Yeni Risk Faktörleri 15
b-Yeni Risk Faktörlerinin Etkisi: İş(çinin) Sağlığı Açısından Tehditler ve
Yeni Riskler 18
- 2. PSİKOSOSYAL RİSK KAVRAMI 21
I-Genel Olarak 21
II-Psikososyal Risklerin Kapsamı 21
1-Terminoloji 21
2-Tanım Sorunu 24
III- Değişken Boyutlu Bir Kavram Olarak Özellikleri 28
1-Genel Olarak 28
2- İş Yerindeki Sosyal İlişkilerden Kaynaklı Değişik Görünüm Şekilleri Açısından 30
a-Şiddet 31
aa-Genel Olarak 31
bb-İşyeri Şiddeti 32
b-İşe Bağlı Stres 36
c- Taciz 39
aa-Cinsel Taciz 39
bb-Psikolojik Taciz 43
d- Tükenmişlik 46
3-İşçinin Sağlığına Etkileri Açısından 47
4-İşletmeler ve Toplumsal Açıdan 51
5- Bileşenleri Arasındaki Karşılıklı Etkileşim 52
6-Hukuksal Açıdan Ölçülebilirliği: Sübjektif Nitelikleri 53
- 3.PSİKOSOSYAL RİSKLERE YÖNELİK BİR HUKUKSAL KABULÜN TEMEL DİNAMİKLERİ 55
I-Genel Olarak 53
II-İş İlişkisinin İşçinin Kişiliğine Bağlı Niteliği 55
1-Genel Olarak Kişi ve Kişilik Hakkı 55
2-İş Hukukunda Kişilik Haklarının Yeri ve Anlamı 57
a-İşçinin Korunması 57
b-İşçinin Kişiliğinin Tanınması ve İşçinin Kişilik Haklarının Anlamı 58
III-İş Sağlığı ve Güvenliği Alanında Yeni Yaklaşımlar: İş Sağlığı ve Güvenliği
Kavramında Genişleme 63
1-Genel Olarak 63
2-Uluslararası Alandaki Düzenlemelerin Etkisi 66
a-Birleşmiş Milletler Belgeleri 66
b- Uluslararası Çalışma Örgütü Sözleşmeleri 68
c-Avrupa Hukukunda 73
aa- Avrupa Konseyi Hukukunda 73
bb- Avrupa Birliği Hukukunda 77
aaa-Anlaşmalar 77
bbb- Direktifler 80
cc-Psikososyal Riskler ve Birlik Hukukunun Konuya Yaklaşımı 84
aaa- Çerçeve Anlaşmalar 85
aaaa- İşe Bağlı Stres Konusundaki Çerçeve Anlaşma 85
bbbb-İşyerinde Taciz ve Şiddet Konusunda Çerçeve Anlaşma 87
bbb- İşyerindeki Risklerle Mücadele Hakkındaki Komisyon Stratejisi 88
d-Uluslararası ve Bölgesel Örgüt ve Kuruluşların Etkisi 90
3-Bazı Yabancı Ülke Hukuklarında Hukuki Düzenlemeler ve Yaklaşımlar 93
a-Genel Olarak 93
b- Belçika 93
c-Fransa 96
d-Almanya 97
e-Diğer Bazı Ülkelerde 100
4-Türk Hukukunda 102
İKİNCİ BÖLÜM
TÜRK HUKUKUNDA İŞE BAĞLI PSİKOSOSYAL RİSKLER
- 4. İŞ HUKUKU AÇISINDAN 109
I- Genel Olarak İşe Bağlı Psikososyal Risklerin Hukukumuzdaki Yeri 109
II- İşverenin Gözetme Borcu 110
1-Genel Olarak 110
2-İşçiyi Gözetme Borcunun Kapsamı 112
a-İşçinin Kişiliğini Koruma Borcu 112
aa-Tacize Karşı Koruma 117
aaa-Psikolojik Tacize Karşı Koruma 118
bbb- Cinsel Tacize Karşı Koruma 123
bb- Kişisel Verilerin Korunması 127
cc-Ev Düzeni İçinde Çalışmada 132
b-İş Sağlığı ve Güvenliğini Sağlama Yükümü 132
aa-Genel Olarak 132
bb-Yükümlülüğün Genel Çerçevesi 135
aaa-Gerekli Her Türlü Önlemi Almak 135
bbb-Alınan Önlemleri İzleme ve Denetleme 136
ccc- Bilgilendirmek ve Eğitmek 137
ddd-Risk Değerlendirmesini Gerçekleştirmek 139
aaaa-Genel Olarak 139
bbbb-Risk Değerlendirmesi Yapılma Süreci 141
cccc-Değerlendirmede Dikkate Alınacak Hususlar 142
aaaaa-Belirli Risklerden Etkilenecek Çalışanların Durumu 143
bbbbb-Kullanılacak İş Ekipmanı ve Kimyasal Maddelerin Seçimi
ve İşyerinin Tertip ve Düzeni 143
ccccc- Özel Olarak Korunması Gereken Çalışanların Durumu 144
dddd- Kontrol, Ölçüm, İnceleme ve Araştırma Yapılması 144
eeee- Değerlendirme Sonucu 144
ffff-Risklerin Yeniden Değerlendirilmesi 145
eee- Çalışanın İşe Uygunluğunu Dikkate Alma ve Sağlık Gözetimine
Tabi Tutma 145
fff- Özel Tehlike Bulunan Yerlere Girilmesini Önleme 146
ggg-Diğer Bazı Yükümlülükler 147
cc-Yükümlülüğe Uygulanacak Genel Esaslar 147
aaa-Risklerden Kaçınma ve Kaçınılması Mümkün Olmayan Riskleri
Analiz Etmek 148
bbb- Risklerle Kaynağında Mücadele 148
ccc- İşin Kişiye Uygun Hale Getirilmesi 149
ddd- Teknik Gelişmelere Uyum Sağlama 149
eee- Daha Az Tehlikeli Olanla Değiştirme 150
fff- Genel Bir Önleme Politikası Geliştirme 150
dd-İş Sağlığı ve Güvenliği Hizmetlerini Yerine Getirme ve Organizasyon
Oluşturma Yükümlülüğü 151
aaa-Genel Olarak 151
bbb- İşyeri Hekimi ve İş Güvenliği Uzmanı Çalıştırma Yükümü 152
aaaa-Genel Olarak 152
bbbb-Görev ve Yetkilerinin Psikososyal Riskler Açısından Değerlendirilmesi 153
ccc-İş Sağlığı ve Güvenliği Hizmetlerinin Ortak Sağlık ve Güvenlik
Birimleri veya Toplum Sağlık Merkezinden Hizmet Alınarak
Sağlanması 159
ddd-İşyeri Sağlık ve Güvenlik Birimi Kurma Yükümü 160
eee-İş Sağlığı ve Güvenliği Kurulu Kurma Yükümü 161
fff-Çalışan Temsilcilerinin Belirlenmesi ve Çalışanların Görüşlerinin
Alınarak Katılımlarının Sağlanması 164
3-Gözetme Borcuna Aykırılık 166
a-İşveren Açısından 166
aa-İşverenin Hukuki Sorumluluğu 166
bb-İdari ve Cezai Yaptırımlar 170
b-İşçinin Başvurabileceği Hukuki Yollar 171
aa-Genel Olarak 171
bb-Çalışmaktan Kaçınma Hakkı 172
cc- İş Sözleşmesini Feshetme Hakkı: Haklı Nedenle Fesih 174
aaa- Genel Olarak 174
bbb-Sağlık Nedenleriyle Fesih 176
ccc-Ahlak ve İyiniyet Kurallarına Uymayan Haller ve Benzerleri
Sebebiyle Fesih 181
III-Dürüstlük Kuralı Açısından 187
1-Genel Olarak 187
2-İşverenin Yönetim Yetkisinin Kullanılmasında 188
3-İşçinin İş Görme Borcu Açısından 196
4-İşçinin İtaat Borcu Açısından 198
IV-Eşitlik İlkesi Açısından 199
V-İş Sağlığı ve Güvenliğinin Kurumsal Yapısı ve Denetim Organlarının Rolü 208
VI-Sendikaların Rolü 212
VII- İspat ve Deliller 214
- 5. SOSYAL GÜVENLİK HUKUKU BAKIMINDAN 219
I-Genel Olarak 219
II- İş Kazası Açısından 222
III-Meslek Hastalığı Açısından 229
GENEL DEĞERLENDİRME VE SONUÇ 235
YARARLANILAN KAYNAKLAR 241
