İş ve Sosyal Güvenlik Hukukunda Analık

Dr. Asiye ŞAHİN EMİR

İÇİNDEKİLER
SUNUŞ 7
ÖNSÖZ VE TEŞEKKÜR 9
İÇİNDEKİLER 11
KISALTMALAR 21
GİRİŞ 25
BİRİNCİ BÖLÜM
ANALIK KAVRAMI, ANALIĞIN İŞ SÖZLEŞMESİNİN KURULMASINA ETKİSİ VE ANALIĞA BAĞLI İZİNLER
I. ANALIK KAVRAMI 29
II. ANALIĞIN İŞ SÖZLEŞMESİNİN KURULMASINA ETKİSİ 36
A. İş Sözleşmesi Yapılırken Gebe ve Anne Olan Kadın İşçinin Korunması 36
1. Genel Olarak 36
2. İşverenin İş Sözleşmesi Yapılırken Soru Sorma Hakkı 39
3. İşverenin Kadın İşçi Adayına Gebeliğine İlişkin Soru Sorma Hakkı ve
Kapsamı 40
4. İş Sözleşmesi Yapılırken Gebe ve Anne Olan Kadın İşçi Adayının Yükümlülükleri 49
a. Bilgi Verme Yükümlülüğü 49
b. Gerçeği Açıklama Yükümlülüğü 54
5. Gebe ve Anne Olan Kadın İşçi Adayının Yükümlülüklerini İhlal Etmesinin Sonuçları 56
a. İş Sözleşmesinin Geçersizliği ya da İşveren Tarafından Derhal Feshi 56
b. Kadın İşçi Adayının Sözleşme Öncesi Kusurlu Davranışı Nedeniyle
İşverenin Tazminat Talebi 60
6. İşverenin İş Sözleşmesi Yapılırken Kadın İşçi Adayına Gebeliği ve Anneliği Nedeniyle Ayrımcılık Yapmasının Sonuçları 62
B. İş Sözleşmesinin İçeriği Belirlenirken Gebe ve Anne Olan Kadın İşçinin Korunması 65
1. Sözleşmenin İçeriğini Belirleme Serbestîsi ve Sınırları 65
2. Sözleşmenin İçeriğini Belirleme Serbestîsinin Sınırlarına Aykırılığın
Hukuki Sonuçları 66
III. GEBE VE YENİ DOĞUM YAPMIŞ KADIN İŞÇİNİN İZİNLERİ 67
A. Kadın İşçinin Doğum Öncesi Muayene İzni 67

B. Analık İzni 69
1. Analık İzni Kavramı 69
2. Uluslararası Belgelerde Analık İznine İlişkin Düzenlemeler 70
a. Avrupa Sosyal Şartı ve Gözden Geçirilmiş Avrupa Sosyal Şartı 70
b. Uluslararası Çalışma Örgütü’nün 183 Sayılı Analığın Korunması
Hakkında Sözleşmesi 72
c. Birleşmiş Milletler Sözleşmeleri 75
3. Mukayeseli Hukukta Analık İznine İlişkin Düzenlemeler 77
a. Alman Hukukunda Kadın İşçinin Analık İznine İlişkin Düzenlemeler 77
b. Diğer Bazı Avrupa Ülkelerinde Analık İznine İlişkin Düzenlemeler 79
c. Büyük Britanya Hukuk Sisteminde Analık İznine İlişkin Düzenlemeler 81
4. Türk Hukukunda Analık İznine İlişkin Düzenlemeler 83
a. İş Kanunu’nda Analık İzni 83
b. Analık İznine İlişkin 6663 Sayılı Kanunla Yapılan Düzenlemelere
Genel Bakış 92
5. Analık İzninin Baba Tarafından Kullanılması 93
a. Aile Sorumlulukları Olan Kadın ve Erkek İşçilere Eşit Davranılması ve Eşit Fırsatlar Tanınmasına İlişkin 156 Sayılı Uluslararası Çalışma
Örgütü Sözleşmesi 93
b. Türk Hukukunda Analık İzninin Baba Tarafından Kullanılması 94
(1) Analık İzninin Baba Tarafından Kullanılmasının Şartları 95
(2) Analık İzninin Baba Tarafından Kullanılma Şekli ve Sonuçları 99
c. Bazı Ülkelerde Baba Tarafından Kullanılan İzinlere İlişkin Düzenlemeler 100
6. Evlat Edinme Hâlinde Analık İzninin Kullanılması 103
7. Diğer Kanunlarda Analık İzni 106
C. Doğum veya Evlat Edinme Sonrası Yarım Çalışma İznine Hak Kazanma 110
1. Genel Olarak 110
2. Yarım Çalışma İzninin Hukuki Niteliği 112
3. Yarım Çalışma İzninden Yararlanabilecek Kişiler 113
a. Doğum Yapan Kadın İşçi 113
b. Üç Yaşından Küçük Çocuğu Evlat Edinen Kadın veya Erkek İşçiler 114
4. Yarım Çalışma İznine Hak Kazanmanın Koşulları 115
a. Doğum Yapma ya da Üç Yaşından Küçük Bir Çocuğu Evlat Edinme 115
b. Talepte Bulunma 117
c. Doğum Sonrası Analık İzin Sürelerinin Kullanılmış Olması ve Çocuğun Bakımı ve Yetiştirilmesi Hakkı Kullanacak Olan Kişi
Tarafından Yapılıyor Olması 121
d. Çocuğun ve İşçinin Hayatta Olması 121
5. Yarım Çalışma İzninin Süresi 122

6. İşçinin Haftalık Çalışma Süresinin Yarısı Kadar Çalışması 126
7. Yarım Çalışma İzninin Kullanımı 129
8. Yarım Çalışma İzninin İşçinin Asıl Ücretine ve Eklerine Etkisi 131
9. Yarım Çalışma İzninin Sona Erme Hâlleri 133
10. Yarım Çalışma İznine İlişkin Hükümlere Aykırılık Hâlinde Uygulanacak
Yaptırım 134
D. Ücretsiz İzin 135
1. Genel Olarak 135
2. Ücretsiz İznin Diğer İzinlerle İlişkisi 138
E. Süt İzni 142
1. Genel Olarak 142
2. Süt İzni Hakkına Sahip Kişiler 146
3. Süt İzninin Kullanılma Usulü 149
4. Süt İzninin Toplu Olarak Kullanılması Sorunu 150
5. Çoğul Gebelik Hâlinde Süt İzninin Kullanımı 152
6. Kısmi Süreli İş Sözleşmesi ile Çalışmada Süt İzninin Kullanımı 153
7. Süt İzninde Kadın İşçinin Çalıştırılması ve Sonuçları 155
İKİNCİ BÖLÜM
ÇALIŞMA KOŞULLARINDA VE İŞ SÖZLEŞMESİNİN SONA ERMESİNDE ANALIK
I. GEBE VE ANNE OLAN KADIN İŞÇİNİN ÇALIŞMA KOŞULLARI 164
A. Uluslararası Belgelerde Yer Alan Düzenlemeler 164
1. 92/85/EEC Sayılı Gebe, Yeni Doğum Yapmış ve Emziren Kadınların İşlerindeki Güvenliği ve Sağlığı İle İlgili Düzenlemeleri Teşvik Edici Önlemler
Alınması Hakkında Direktif 164
2. Gece Çalışması Hakkında 89 ve 171 Sayılı Uluslararası Çalışma Örgütü Sözleşmesi 166
B. Türk Hukukundaki Düzenlemeler 168
1. Kadın İşçinin Gebeliği Hakkında İşvereni Bilgilendirme Yükümlülüğü 168
2. Gebe ve Anne Olan Kadın İşçilerin Çalıştırılma Koşulları 171
a. Genel Olarak 171
b. Gebe, Yeni Doğum Yapmış ve Emziren Kadın İşçilerin Çalıştırılma
Koşulları 173
3. İşverenin Emzirme Odası ve Yurt Açma Yükümlülüğü 176
4. Kadın İşçileri Gece Çalıştırma Yasağı 179
a. Gece Kavramı 179
b. Gebe ve Emziren Kadın İşçilerin Gece Döneminde Çalıştırılması 180
5. Kadın İşçiyi Ağır ve Tehlikeli İşlerde Çalıştırma Yasağı 183
a. Genel Olarak 183
b. Gebe Kadın İşçinin Hafif İşlerde Çalıştırılması 184

6. Yeraltı ve Su Altında Kadın İşçi Çalıştırma Yasağı 186
7. Gebe veya Emziren Kadın İşçiyi Fazla Çalıştırma Yasağı 186
II. DOĞUM VEYA EVLAT EDİNME NEDENİYLE KISMİ SÜRELİ ÇALIŞMAYA GEÇİŞ
HAKKI 188
A. BUSINESSEUROPE, UEAPME CEEP ve ETUC Tarafından Karara Bağlanmış Ebeveyn İzni Hakkındaki Gözden Geçirilmiş Çerçeve Anlaşmayı Yürürlüğe Koyan ve 96/34/EC Sayılı Direktif’in İlga Edilmesine İlişkin 2010/18 Sayılı Avrupa
Direktifi 188
B. Genel Olarak Kısmi Süreli Çalışma 193
C. Kısmi Süreli Çalışmaya Geçiş Hakkına Genel Bir Bakış 195
D. Kısmi Süreli Çalışmaya Geçiş Hakkına İlişkin Düzenlemenin Uygulama Alanı 202
E. Kısmi Süreli Çalışmaya Geçme Talebinde Bulunacak Kişiler 204
1. Ebeveynlerden Biri 204
2. Evlat Edinenler 207
F. Kısmi Süreli Çalışmaya Geçiş Hakkından Yararlanma Koşulları 209
1. İlköğretim Çağını Doldurmamış Çocuğa Sahip Olma 209
2. İş Kanunu’nun 74. Maddesinde Düzenlenen İzin Haklarını Kullanmış
Olma 211
3. Kısmi Süreli Çalışmaya Geçiş Yapacak Olan İşçinin Eşin Çalışması 215
a. Eşin Çalışıyor Olması Koşulunun İstisnaları 219
b. Eşin Çalışıyor Olması Koşulunun Sadece Başvuru Anında Aranması 223
4. Kısmi Süreli Çalışmaya Geçiş Hakkının Talep Edilmesi 224
a. Kısmi Süreli Talepte Bulunulabilecek Zaman Aralığı 224
b. Kısmi Süreli Çalışmaya Başlamadan Önce Talepte Bulunma Süresi 227
c. Talebin Yazılı Olması 230
d. Kısmi Süreli Çalışma Talebinde Yer Alması Gereken Hususlar 232
G. Kısmi Süreli Çalışmaya Geçiş Talebinin İşverence Karşılanması 234
H. İşverenin Onayı Olmaksızın Kısmi Süreli Çalışma Yapılamayacak İşler 239
İ. Kısmi Süreli Çalışma Zamanının Belirlenmesi. 244
J. Kısmi Süreli Çalışmaya Geçen İşçinin Ücret ve Eklerinde Meydana Gelen Değişiklikler 249
K. Kısmi Süreli Çalışmadan Vazgeçme ve Tam Süreli Çalışmaya Geçiş Hakkı 250
L. Kısmi Süreli Çalışmaya Geçen İşçinin Yerine Alınan İşçinin (İkame İşçinin)
Hukuki Durumu 255
1. İkame İşçinin İşçilik Hakları 260
2. Kısmi Süreli Çalışmaya Geçen İşçinin İş Sözleşmesini Feshetmesi Durumunda
İkame İşçinin İş Sözleşmesinin Durumu 262
3. İkame İşçinin Özel İstihdam Bürosu Aracılığı İle Karşılanması. 265
M. Kısmi Süreli Çalışmanın Sona Ermesi 267

III. ANALIK İZNİNİN KULLANILMASINDAN SONRA KADIN İŞÇİNİN İŞE GERİ DÖNMESİ 269
A. Uluslararası Belgelerdeki Düzenlemeler 269
B. Türk Hukukundaki Düzenlemeler 271
IV. ANALIĞIN KADIN İŞÇİNİN ÜCRETİNE ETKİSİ 277
A. İş Kanunu 277
B. Basın İş Kanunu 285
C. Deniz İş Kanunu 287
V. ANALIĞIN KADIN İŞÇİNİN KIDEMİNE BAĞLI HAKLARINA ETKİSİ 288
A. Genel Olarak 288
B. Analık İzninin Kıdem ve İhbar Tazminatına Etkisi. 289
C. Analık İzninin Yıllık İzne Etkisi 294
VI. ANALIĞIN KADIN İŞÇİNİN İŞ SÖZLEŞMESİNİN SONA ERMESİNE ETKİSİ 298
A. Uluslararası Belgelerde Analığın İş Sözleşmesinin Sona Ermesine Etkisi 298
1. Hizmet (İş) İlişkisine İşveren Tarafından Son Verilmesi Hakkında 158
Sayılı Uluslararası Çalışma Sözleşmesi 298
2. Avrupa Konseyi Belgelerinde 299
3. Avrupa Birliği Belgelerinde 300
B. Türk Hukukunda Analığın İş Sözleşmesinin Sona Ermesine Etkisi 302
1. Analığın İş Sözleşmesinin Fesih Dışında Sona Ermesine Etkisi 302
2. Analığın İş Sözleşmesinin Fesih ile Sona Ermesine Etkisi 306
a. Genel Olarak 306
b. İş Sözleşmesinin Bildirimli Feshinde Analığın Etkisi 312
(1) Genel Olarak. 312
(2) İş Kanunu Bakımından 314
(i) İşveren Tarafından İş Güvencesi Kapsamında Olan İşçilerin
İş Sözleşmesinin Bildirimli Feshi 314
(ii) İşveren Tarafından İş Güvencesi Kapsamında Olmayan
İşçilerin İş Sözleşmesinin Bildirimli Feshi 319
(3) Diğer Kanunlar Bakımından 320
c. İşverenin Bildirimli Fesih Hakkının Gebelik ve Analık Nedeniyle
Feshe Karşı Korunma Açısından Değerlendirme 321
d. İş Sözleşmesinin İşveren Tarafından Haklı Nedenle Feshinde
Analığın Etkisi 322
(1) İş Kanunu Bakımından 322
(i) Doğum ve Gebelik Nedeniyle Yapılan Devamsızlığın İş
Kanunu’nun 25. Maddesinde Belirtilen Süreyi Aşması 324
(ii) Kadın İşçinin Analık İzni Kullandığı Sırasında Hastalanması 327
(2) Diğer Kanunlar Bakımından 329
C. Bazı Ülkelerde Analığın İş Sözleşmesinin Feshine Etkisi 331

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
SOSYAL GÜVENLİK HUKUKU BAKIMINDAN ANALIK
I. ULUSLARARASI NORMLARDA SOSYAL GÜVENLİK HAKKI 339
A. Uluslararası Çalışma Örgütü Belgelerinde 339
B. Avrupa Birliği Belgelerinde 341
1. Sosyal Güvenlik Konularında Kadın ve Erkekler Arasında İşlem Eşitliği İlkesinin Aşamalı Olarak Uygulamaya Konulmasına İlişkin 79/7/EEC Sayılı
Konsey Direktifi 341
2. 86/378/EEC sayılı Özel Sosyal Güvenlik Planlarında Kadın ve Erkeğe Eşit Davranma İlkesinin Uygulanmasına İlişkin Avrupa Birliği Direktifi ile Bu
Direktifi Değiştiren 96/97/EC Sayılı Direktif 342
C. Avrupa Sosyal Güvenlik Kodu 343
II. TÜRK HUKUKUNDA ANALIĞIN SOSYAL GÜVENLİK HAKKINA ETKİLERİ 346
A. Kısa Vadeli Sigorta Kolları Bakımından Gebe ve Anne Olan Kadın İşçilerin Korunması 347
1. İş Kazası Sigortası 347
a. Analık Hâlinde İş Kazasına Uğrayan Kadın İşçinin Korunması 347
b. Süt İzni Esnasında Kadın İşçinin İş Kazasına Uğraması 348
c. İş Kazasına Uğrayan Sigortalıya Yapılan Yardımlar 352
(1) Genel Sağlık Sigortası Kapsamında Sağlanan Sağlık Yardımları 352
(2) Parasal Yardımlar 352
(i) Geçici İş Göremezlik Ödeneği 352
(ii) Sürekli İş Göremezlik Geliri 353
2. Hastalık Sigortası 355
a. Genel Olarak 355
b. Hastalık Sigortası ve Analık Sigortası İlişkisi 355
3. Analık Sigortası 358
a. Genel Olarak 358
b. Analık Sigortasının Kapsamı 360
c. Analık Durumunun Ortaya Çıkması 362
d. Analık Sigortası Kapsamında Sunulan Edimler 362
(1) Sağlık Yardımları 362
(2) Geçici İş Göremezlik Ödeneği 363
(i) Kapsamı 364
(ii) Süresi 368
(iii) Geçici İş Göremezlik Ödeneğine Hak Kazanma Koşulları 376
(iv) Geçici İş Göremezlik Ödeneği Miktarı ve Ödenmesi. 380
(v) Geçici İş Göremezlik Ödeneğinin Azaltılması, Ödenmemesi
ve Geri Alınması 382

(3) Emzirme Ödeneği 384
(i) Emzirme Ödeneğinden Yararlanacaklar Kişiler 384
(ii) Emzirme Ödeneğine Hak Kazanma Koşulları ve Miktarı 385
e. Analık Sigortası Kapsamında Kurumun Rücu Hakkı. 387
B. Uzun Vadeli Sigorta Kolları Bakımından 388
1. Başkasının Sürekli Bakımına Muhtaç Ağır Engelli Çocuğu Olan Kadın
Sigortalının Erken Emeklilik İmkânı 388
a. Erken Emeklilik İmkânından Yararlanma 389
(1) Sigortalı Kadın Olma 389
(2) Başkasının Sürekli Bakımına Muhtaç Ağır Engelli Çocuğa Sahip Olma 393
(3) Kuruma Başvuruda Bulunma 394
b. Toplam Prim Ödeme Eklenecek ve Emeklilik Yaş Haddinden
Düşülecek Sürenin Tespiti 395
c. Erken Emeklilik Hakkında Yararlanmanın Sona Ermesi 397
2. Doğum Borçlanması 398
a. Genel Olarak 398
b. Doğum Borçlanması Yapabilecek Kişiler 401
c. Doğum Borçlanmasına İlişkin Düzenlemenin Zaman Bakımından Uygulanması 407
(1) Yargıtay’ın Görüşü 407
(2) Öğretinin Görüşü 409
d. Doğum Borçlanmasının Şartları 411
(1) Sigortalı Olarak Tescil Edilmiş Olma 411
(2) Doğum Sırasında Aktif Sigortalı Olma Şartının Aranmaması 417
(3) Doğum Borçlanması Talep Tarihinde Aktif Sigortalı Olma
Şartının Aranmaması 420
(4) Çocuğun Yaşaması 421
e. Borçlanılabilecek Süreler 423
(1) Kanun Gereği Verilen Ücretsiz Doğum ya da Analık İzni Süreleri 424
(i) 5510 Sayılı Kanunun 4. Maddesinin 1. Fıkrasının (a) ve (b)
Bendi Kapsamında Sigortalı Olanlar 424
(ii) 5510 Sayılı Kanunun 4. Maddesinin 1. Fıkrasının (c) Bendi Kapsamında Sigortalı Olanlar 428
(2) Doğumdan Sonraki İki Yıllık Sürenin Borçlanılması ve Bu
Borçlanmaya İlişkin Şartlar 429
(i) Borçlanmanın İki Yıllık Süreyi Aşmaması 431
(ii) Borçlanmanın En Fazla Üç Defa Yapılabilmesi 434
(iii) Kadın Sigortalının Borçlanma Yapacağı Sürede Uzun Vadeli
Sigorta Kolları Açısından Sigortalı Sayılmaması 435

(3) Doğum Sonrası Yarım Çalışma İzninin Borçlanılabilirliği 437
(4) Doğum veya Evlat Edinme Nedeniyle Kısmi Süreli Çalışmaya Geçiş Hakkının Kullanılması Durumunda Doğum
Borçlanmasının Yapılabilirliği 439
f. Borçlanmanın Usul ve Esasları 442
(1) Borçlanma Talebi 442
(2) Borçlanma Tutarının Tahakkuku ve Borçlanılan Süreye İlişkin
Primlerin Ödenmesi 445
g. Doğum Borçlanmasının Sonuçları 448
3. Annelere Ölen Çocuklarından Ölüm Aylığı Bağlanmasına İlişkin Düzenlemeler 451
a. Annelere Ölen Çocuklarından Ölüm Aylığı Bağlanması ve Şartları. 451
(1) Ölen Sigortalı Bakımından Yerine Getirilmiş Olması Gereken
Şartlar 452
(i) Sigortalının Ölmüş Olması 452
(ii) Sigortalı ile Kurum Arasında İlişki Kurulmuş Olması 453
(2) Hak Sahibi Anne Bakımından Aranan Şartlar 454
(i) Altmış Beş Yaş Altı Hak Sahibi Anneler İçin Aranan Koşullar 455
(ii) Altmış Beş Yaş Üstü Hak Sahibi Anneler İçin Aranan Koşullar 456
(3) Hak Sahibi Annenin Kuruma Başvurması 456
b. Ölüm Sigortası Kapsamında Hak Sahibi Anneye Sağlanan Edimler 457
(1) Ölüm Aylığı 457
(2) Toptan Ödeme 458
(3) Cenaze Ödeneği 459
4. Anne veya Babaları Ölen Kız Çocuklarına Ölüm Aylığı Bağlanması (Yetim
Aylığı) 459
C. İşsizlik Sigortası 460
1. Doğum veya Evlat Edinme Sonrasında Yarım Çalışma Ödeneği 460
2. Yarım Çalışma Ödeneğinden Yararlanma Şartları 462
a. Talepte Bulunan İşçinin Tam Süreli İş Sözleşmesi ile Çalışması 462
b. İşçi Adına İşsizlik Sigortası Primi Bildirimi Yapılmış Olması 463
c. İşçinin Geçici İş Göremezlik Ödeneği Almaması 464
d. Haftalık Çalışma Süresinin Yarısı Kadar Fiilen Çalışmış Olmak 465
e. Kuruma Başvuruda Bulunmak 467
3. Yarım Çalışma Ödeneğinin Ödenme Zamanı ve Miktarı 468
4. Yarım Çalışma Ödeneğinin Sona Ermesi 470
5. Yarım Çalışma İzni Kullanan İşçinin Bazı Sigorta Kollarına Ait Primlerinin Ödenmesi 471

D. Genel Sağlık Sigortası 472
1. Genel Olarak 472
2. Genel Sağlık Sigortası Kapsamında İş Kazası İçin Öngörülen Sağlık Edimleri 473
3. Genel Sağlık Sigortası Kapsamında Analık Hâli İçin Öngörülen Sağlık Edimleri 473
4. Genel Sağlık Sigortası Kapsamında Yardımcı Üreme Tekniklerine Ait Masrafların Karşılanması 475
a. Genel Olarak 475
b. Şartları 476
c. Kapsamı 484
d. Uygulanması 485
e. Genel Sağlık Sigortası Kapsamında Bakılmakla Yükümlü Olunan
Annenin Durumu 487
E. Annelerin Sosyal Yardımlar ve Sosyal Hizmetler Aracılığı ile Korunması 488
1. Sosyal Yardımlar 488
a. Yaşlı ve Muhtaç Annelere Yapılacak Yardımlar 488
b. Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıflarından Annelere Yapılan Yardımlar 488
c. Eşi Vefat Etmiş Kadınlara Yapılan Düzenli Nakdi Yardım 489
2. Annelere Sağlanan Diğer Sosyal Yardımlar 491
a. Doğum Yardımı 492
b. Çocuk Bakım Desteği 494
c. İş’te Anne Projesi 498
d. Bakıma Muhtaç Çocuğu Olan Annelere Evde Bakım Aylığı 499
e. Çalışan Annelere Kreş ve Gündüz Bakımevi Desteği 502
f. Şartlı Sağlık Yardımı 504
SONUÇ 505
KAYNAKÇA 513
EK 1: DOĞUM VE EVLAT EDİNME SONRASI YARIM ÇALIŞMA BELGESİ 547
EK 2: YARIM ÇALIŞMA ÖDENEĞİ TALEP DİLEKÇESİ 549