Mükellef Hakları ve Vergiye Gönüllü Uyum

MÜKELLEF HAKLARI VE VERGİYE GÖNÜLLÜ UYUM



Dr. Güneş Çetin GERGER



- Dünyada Mükellef Hakları Vergiye Gönüllü Uyum Sorunu

- Hak Kavramı, Mükellef Hakkının Dayanakları, Gelişim Ve Dünyada Yapılan Düzenlemeler

- Vergiye Gönüllü Uyumun Sağlanmasında Müklellef Haklarının Yeri Ve Önemi

- Türkiye'de Vergi Usul Kanunu'nda Ve Yargı Kararlarında Mükellef Hakları

- İç Hukuku Etkileyen Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi'nde Vergi Mükellefi Hakları

- Vergi Usul Kanununda Mükellef Hakları

- Anayasa Mahkemesi Kararlarında Mükellef Hakları

- Danıştay Kararlarında Mükellef Hakları

- Mükellef Hakları Ve Vergiye Gönüllü Uyum Anket Çalışması: Manisa Merkez İlçe

- Araştırmanın Amacı

- Araştırmanın Aracı

- Araştırmanın Yöntemi





BİRİNCİ BÖLÜM

DÜNYADA MÜKELLEF HAKLARI VERGİYE GÖNÜLLÜ

UYUM SORUNU

I. HAK KAVRAMI, MÜKELLEF HAKKININ DAYANAKLARI, GELİŞİMİ VE DÜNYADA YAPILAN DÜZENLEMELER 17

A. Hak Kavramı ve Niteliği 17

B. Hakların Sınıflandırılması 19

1. Kamu Hakkı 21

2. Özel Hak 21

C. Vergi Mükellefi Hakları 23

1. Vergi Mükellefi Kavramı 23

2. Vergi Mükellefi Hakkı 24

Ç. Mükellef Hakları Bildirgelerinin Başlangıcı ve Gelişim Süreci 25

1. Modern Bildirgelerin Gelişimi 25

2. Mükellef Bildirgelerinin Gelişimi 27

D. İnsan Hakları Bakımından Mükellef Hakları 28

E. Mükellef Haklarının Kapsamının Sınıflandırılması 29

1. Yasal Dayanaklarını Yaratan Organlar ve Yasal Dayanakları Açısından Sınıflandırılması 29

a. Birinci Derece Yasal Kaynaklar 30

aa. Anayasalar 30

ab. Uluslarüstü Kaynaklar 31

b. İkinci Derece Yasal Kaynaklar 32

ba. Kanunlar 32

bb. Mükellef Hakları Bildirgeleri 33

2. Vergi İlkeleri Açısından Mükellef Haklarının Sınıflandırılması 34

a. İktisadi Nitelikli Vergi İlkelerinden Doğan Mükellef Hakları 35

b. Sosyal Nitelikli Vergi İlkelerinden Doğan Mükellef Hakları 36

c. Mali Nitelikli Vergi İlkelerinden Doğan Mükellef Hakları 36

F. OECD Açısından Mükellef Haklarının Kapsamı ve Sınıflandırılması ve OECD Ülkelerindeki Uygulamalar 36

G. Mükellef Hakları Konusunda Güncel Uygulamalar (ABD/IRS ve Avusturalya/ATO) 43

1. Amerika Birleşik Devletleri- IRS- 44

2. Avusturalya –ATO- 45

H. Dünyada Gelir İdaresinin Yeniden Yapılandırılmasında ve Vergiye Gönüllü Uyum Konusunda Mükellef Haklarının Artan Önemi 47

II. VERGİYE GÖNÜLLÜ UYUMUN SAĞLANMASINDA MÜKELLEF HAKLARININ YERİ VE ÖNEMİ 48

A. Vergilendirme Sanatı ve Vergi Psikolojisi 48

1. Vergilendirmenin Sınırı 50

a. Vergilemenin Hukuki Sınırı 51

b. Vergilemenin Mali Sınırı 52

c. Vergilemenin İktisadi Sınırı 52

d. Vergilemenin Siyasi Sınırı 53

e. Vergilemenin Sosyo-Kültürel Sınırı 53

f. Vergilemenin Psikolojik Sınırı 53

2. Vergilendirme Sınırının Aşılmasının Sonuçları 54

a. Vergiye Karşı Aktif Tepki 54

aa. Vergi Kaçakçılığı 54

ab. Verginin Reddi ve İsyanı 54

b. Vergiye Karşı Pasif Tepki 54

ba. Vergiden Kaçınma 55

bb. Verginin Yansıtılması 55

bc. Yatırımdan Vazgeçme 55

bd. Tüketimi Kısma 56

be. Boş Zamanı Tercih Etme 56

B. Vergiye Gönüllü Uyum Kavramı ve Kapsamı 56

1. Gönüllü Uyum ve Uyumsuzluk Kavramı 56

2. Vergi Uyumsuzluğunun Türleri 57

C. Vergiye Gönüllü Uyumu Etkileyen Faktörler 57

1. Ahlaki Faktörler 57



2. Vergi Ödemeyi Etkileyen Psikolojik Faktörler 60

a. İçsel Motivasyon Kaynakları 60

aa. Vergi Bilinci 61

ab. Vergi Ahlakı 62

ac. Vergi Kültürü 66

b. Dışsal Motivasyon Kaynakları 69

ba. Vergi Cezaları 69

bb. Denetim Korkusu 69

3. Sosyal ve Demografik Faktörler 70

4. Ekonomik Faktörler 70

5. Vergi Yönetimi ile İlgili Faktörler 73

a. Marjinal Vergi Oranları 73

b. Vergi Kaçırma Olanakları 74

ba. Vergi Ceza Oranlarının Durumu 74

bb. Yakalanma Olasılığın Düşüklüğü 75

bc. Vergi Denetimi 75

c. Vergi Yükü Dağılımındaki Adalet 77

ç. Vergi Mevzuatının Sürekli Değişmesi 77

d. Vergi Mevzuatının Karmaşıklığı 78

e. Mükellef Haklarının Yasalarda Açıkça Yer Almaması 80

f. Vergi Afları 81

g. Mali Aldanma 81

ga. Vergi Aldanması 82

gb. Harcama Aldanması 82

gc. Mali Yanıltma 82

Ç. Vergi Uyumunu Ölçmek İçin Kullanılan Yöntemler 83





İKİNCİ BÖLÜM

TÜRKİYE’ DE VERGİ USUL KANUNU’NDA VE YARGI KARARLARINDA MÜKELLEF HAKLARI



I. İÇ HUKUKU ETKİLEYEN AVRUPA İNSAN HAKLARI SÖZLEŞMESİ’NDE VERGİ MÜKELLEFİ HAKLARI 85

A. Mülkiyetin Korunması Hakkı 87

B. Adil Yargılanma Hakkı 88

C. Ayrımcılığa Tabi Olmama Hakkı 88

D. Özel Hayatın Gizliliği Hakkı 89

II. VERGİ USUL KANUNUNDA MÜKELLEF HAKLARI 89

A. Vergi Mahremiyeti Açısından Mükellef Hakları 89

B. Sürelerle İlgili Mükellef Hakları 91

1. İdarenin Süre Vermesi Gereği 91

2. Mücbir Sebepte Sürelerin Durması 92

3. Ölüm Halinde Sürelerin Uzaması 92

4. Zor Durumda Sürenin Uzaması 92

5. Vergi Beyannamesi Verme Süresine Ek Süre Verilmesi 93

6. Veraset ve İntikal Vergisi Beyannamesi Verilmesinde Ek Süre 93

7. İadesi Gereken Vergilerin Süresinde İade Edilmemesi Halinde Faiz Ödenmesi 94

C. Tebligat Hükümlerinden Doğan Mükellef Hakları 94

1. Kanuna Uygun Tebligat Yapılması Gereği 94

2. İlan Yoluyla Tebligatın Belli Şartlara Bağlanmış Olması 94

Ç. Vergi İdaresinin Bilgi Toplama Yollarında Mükellef Hakları 95

D. Vergi Cezalarında Mükellef Hakları 97

E. Vergi Borcunu ve Cezasını Sona Erdiren Bazı Hallerde Mükellef Hakları 99

1. Yanılma Halinde Mükellef Hakları 99

2. Pişmanlık Halinde Mükellef Hakları 99

3. Zamanaşımında Mükellef Hakları 100

4. Ceza İndiriminde Mükellef Hakları 101

5.Terkinde Mükellef Hakları 101

6. Hata Düzeltmede Mükellef Hakları 101

7. Uzlaşmada Mükellef Hakları 102

F. Vergi İncelemesi Sonucu Tarh Edilecek Vergiler – Kesilecek Cezalar Karşısında Mükellefin Hakları 103

a. Cezada İndirim Talep Etme Hakkı 104

b. Uzlaşma Talep Etme Hakkı 105

G. Ödeme Emrine Karşı Mükellef Hakkı 106

Ğ. Vergi İncelemesinde Haklar ve Yükümlülükler 106

III. ANAYASA MAHKEMESİ KARARLARINDA MÜKELLEF HAKLARI 109

IV. DANIŞTAY KARARLARINDA MÜKELLEF HAKLARI 110







ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

MÜKELLEF HAKLARI VE VERGİYE GÖNÜLLÜ UYUM

ANKET ÇALIŞMASI: MANİSA MERKEZ İLÇE

I. Araştırmanın Amacı 111

II. Araştırmanın Alanı 112

III. Araştırmanın Yöntemi 113

A. Soruların Hazırlanması 113

B. Verilerin Analizi 114

1. Vergi Mükellefleri Anket Sonucu 115

a. Demografik Bilgiler 115

aa. Cinsiyet 115

ab. Yaş 116

ac. Öğrenim 117

ad. Medeni Durum 118

b. Vergi Mükellefiyetleri ile İlgili Sorular 119

c. Vergi Bilinci-Mükellef Hakları-Gönüllü Uyum –Vergi İdaresi ile İlgili İfadelere Vergi Mükelleflerinin Gösterdikleri Önem Dereceleri (Bölüm II. Soruları) 121

2. GİB Çalışanları Anket Çalışması 139

a. Demografik Bilgiler 139

aa. Cinsiyet 139

ab.Yaş 140

ac. Öğrenim 140

ad. Medeni Durum 141

ae. Mesleki Tecrübe 141

b. Mükellef Hakları ve Vergiye Gönüllü Uyum ile İlgili Sorulara GİB Çalışanlarının Gösterdikleri Önem Dereceleri 142

3. Bulguların Analizi 155

a. Ki-Kare Analizi 155

aa. Vergi Mükellefleri ve Vergi Yetkilileri Anketleri Çapraz Tablo Analizleri 156

ab. GİB Çalışanları ve Mükellef Anketi Karşılaştırmalı Değerlendirmesi 166

b. Korelâsyon Analizi 173

4. Genel Değerlendirme 174







SONUÇ 177

KAYNAKÇA 181

EK 1 ANLAMLI KORELASYON SONUÇLARININ DEĞERLENDİRİLMESİ 191

EK 2 ANAYASA MAHKEMESİ ÖRNEK KARARLARINDA MÜKELLEF HAKLARI 221

EK 3 DANIŞTAY ÖRNEK KARARLARINDA MÜKELLEF HAKLARI 235

EK 4 MÜKELLEF HAKLARI BİLDİRGESİ 253

EK 5 VERGİ MÜKELLEFLERİ ANKETİ 255

EK 6 VERGİ YETKİLİLERİ ANKETİ 261