Anayasa Hukuku Açısından Sözleşme Hürriyeti
Dr. Murat AÇIL
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ VE TEŞEKKÜR 7
İÇİNDEKİLER 9
KISALTMALAR CETVELİ 15
GİRİŞ . 19
KONUNUN TAKDİMİ 19
KONUNUN ÖNEMİ VE ÇALIŞMANIN AMAÇLARI 20
III. KONUNUN SINIRLANDIRILMASI 25
İNCELEME PLANI . 25
BİRİNCİ BÖLÜM
BİR TEMEL HAK OLARAK SÖZLEŞME HÜRRİYETİNİN GENEL TEORİSİ
İNSAN HAKLARININ SINIFLANDIRILMASI VE SÖZLEŞME HÜRRİYETİNİN BU
SINIFLANDIRMALAR İÇERİSİNDEKİ YERİ 27
Genel Olarak 27
Bir İnsan Hakkı Olarak Sözleşme Hürriyeti 28
Devletin Yüklendiği Edimin Niteliğine Göre Sınıflandırma: Jellinek
Üçlüsü 33
Tarihsel Gelişim Sürecine Göre Sınıflandırma: İnsan Hakları Kuşakları . 38
Kullanım Şekillerine Göre Sınıflandırma: Bireysel Haklar-Kolektif Haklar
Ayrımı 40
Konularına Göre Sınıflandırma: Kişisel ve Siyasi Haklar-Ekonomik,
Sosyal ve Kültürel Haklar Ayrımı 41
SÖZLEŞME HÜRRİYETİNİN TARİHÎ VE FELSEFİ KÖKENLERİ 46
Antik Çağ’da Sözleşme 46
Sözleşme Hürriyetinin Karanlık Çağı 55
Bırakınız Yapsınlar, Bırakınız Geçsinler: Sözleşme Hürriyetinin Altın Çağı. 64
Sosyal Devlet ve Sözleşme Hürriyeti: Statü Hukukuna Bir Geri Dönüş mü? . 78
III. MODERN HUKUK SİSTEMLERİNDE SÖZLEŞME HÜRRİYETİNİN YERİ VE
İŞLEVLERİ 93
Genel Olarak 93
Kişisel Özerkliğin Aracı Olarak Sözleşme Hürriyeti 94
Temel Hak ve Hürriyetlerin Kullanılmasının Aracı Olarak Sözleşme
Hürriyeti 96
10 İçindekiler
Toplumsal Refahın ve Ekonomik Kaynakların Etkin Tahsisinin Aracı
Olarak Sözleşme Hürriyeti . 98
SÖZLEŞME HÜRRİYETİNİN İKİ ANLAMI: ŞEKLÎ SÖZLEŞME HÜRRİYETİ-MADDİ
SÖZLEŞME HÜRRİYETİ 101
İki Özgürlük Kavramı 101
Şeklî Sözleşme Hürriyeti 105
Maddi Sözleşme Hürriyeti 107
KARŞILAŞTIRMALI HUKUKTA ANAYASAL SÖZLEŞME HÜRRİYETİ GÜVENCESİ 114
Genel Olarak 114
Doğrudan Koruma . 118
1980 Şili Anayasası 118
1993 Peru Anayasası . 121
Dolaylı Koruma 124
Sözleşme Hürriyetinin Genel Özgürlük Hakkı Çerçevesinde
Korunması . 124
1787 ABD Anayasası. 124
1949 Federal Almanya Cumhuriyeti Anayasası 143
1958 Fransa Anayasası . 157
Sözleşme Hürriyetinin Teşebbüs Hürriyeti Çerçevesinde
Korunması: 1947 İtalya Cumhuriyeti Anayasası Örneği 163
Sözleşme Hürriyetinin Ekonomik Hürriyet Maddesi Çerçevesinde
Korunması: 1999 İsviçre Anayasası Örneği . 167
ULUSLARARASI HUKUKTA SÖZLEŞME HÜRRİYETİNİN KORUNMASI170
Genel Olarak 170
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Yönünden Değerlendirme . 173
Sözleşme Hürriyetinin Avrupa Birliği Çatısı Altında Korunması: Temel
Haklar Şartı Yönünden Bir Değerlendirme. 184
İKİNCİ BÖLÜM
TÜRK HUKUKUNDA ANAYASAL SÖZLEŞME HÜRRİYETİ GÜVENCESİ
OSMANLI-TÜRK ANAYASAL GELİŞMELERİ IŞIĞINDA SÖZLEŞME HÜRRİYETİ 197
Klasik Dönem Osmanlı Hukuk Düzeninde Sözleşme Hürriyeti. 197
Osmanlı Ekonomisinin Liberalleşmesi ve Kânûn-ı Esâsî Döneminde
Sözleşme Hürriyeti. 200
1924 Anayasası Döneminde Sözleşme Hürriyeti . 205
1961 Anayasası Döneminde Sözleşme Hürriyeti . 208
1982 ANAYASASI VE SÖZLEŞME HÜRRİYETİ.211
1982 Anayasası’nın Genel Bir Ekonomik Yorumu 211
İçindekiler 11
1982 Anayasası’nda Sözleşme Hürriyetinin Düzenleniş Şekli 218
Sözleşme Hürriyetinin Öznesi 220
Genel Olarak. 220
Yabancılar . 222
Tüzel Kişiler. 227
Özel Hukuk Tüzel Kişileri 227
Kamu Tüzel Kişileri Temel Hak Öznesi Olabilir mi? Sözleşme
Hürriyeti Yönünden Bir Değerlendirme . 235
Sözleşme Hürriyetinin Konusu 248
Genel Olarak. 248
Sözleşme Yapma Serbestisi (İnikat Serbestisi) 250
Sözleşmenin Karşı Tarafını Seçme Serbestisi 251
Sözleşmenin İçeriğini Belirleme Serbestisi . 252
Sözleşmenin Tipini Seçme Serbestisi 253
Sözleşmenin Şeklini Seçme Serbestisi 253
Sözleşme Hükümlerinde Değişiklik Yapma ve Sözleşmeyi Sona
Erdirme Serbestisi. 254
Sözleşme Hürriyetinin Kapsamı. 255
Genel Olarak. 255
Borçlar Hukuku Dışındaki Özel Hukuk Sözleşmeleri . 257
İdarenin Sözleşmeleri . 259
İdarenin Özel Hukuk Sözleşmeleri . 259
İdari Sözleşmeler 267
Tek Taraflı Hukuki İşlem . 281
Karar . 289
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
TÜRK ANAYASA HUKUKUNDA SÖZLEŞME HÜRRİYETİNİN SINIRLANDIRILMASI
GENEL AÇIKLAMALAR 295
Sözleşme Hürriyetine Getirilen Sınırlamaların Temel Gerekçeleri 295
Sınırlama (Müdahale) Kavramı ve Sözleşme Hürriyetine Getirilen
Sınırlamaların Görünüm Şekilleri. 297
SÖZLEŞME HÜRRİYETİNİN SINIRLANMASINA İLİŞKİN ANAYASAL İLKELER:
SINIRLAMANIN SINIRLARI 308
Kanun ile Sınırlama İlkesi. 309
Kanunilik İlkesinin Fonksiyonları. 309
12 İçindekiler
Temel Hak ve Hürriyetlerin Sınırlandırılması Bakımından Şeklî
Kanun-Maddi Kanun Ayrımı 310
Yürütmenin Düzenleyici İşlemleri ile Sözleşme Hürriyetine
Müdahale Yasağı. 312
Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile Sözleşme Hürriyeti
Sınırlandırılabilir mi?/Düzenlenebilir mi? . 317
Sözleşme Hürriyetine Sınırlama Getiren Kanunun Sahip Olması
Gereken Nitelikler: Ulaşılabilirlik, Belirlilik ve Öngörülebilirlik Ölçütleri. 322
Özel Sınırlama Sebeplerine Bağlılık İlkesi. 327
Türk Anayasalarında Sebebe Bağlılık İlkesi ve Sözleşme Hürriyeti
İçin Öngörülen Sınırlama Sebepleri. 328
1924 Anayasası. 328
1961 Anayasası. 328
1982 Anayasası. 331
2001 Anayasa Değişiklikleri Öncesi Durum . 331
2001 Anayasa Değişiklikleri Sonrası Durum. 332
Sınırlama Sebebi Bulunmayan Temel Hak ve Hürriyetlerin
Sınırlanması Sorunu 333
Öğretide Öne Sürülen Görüşler 334
Sınırlama Sebebi Bulunmayan Temel Hak ve Hürriyetlerin
Mutlak Olduğu Görüşü 334
Sınırlama Sebebi Bulunmayan Temel Hak ve Hürriyetlerin
Nesnel ve Anayasal Sınırlılığı Görüşü. 334
Anayasa Mahkemesi’nin Yaklaşımı 335
Sözleşme Hürriyetinin Sınırları ve Dengelenmesi . 352
Anayasa m. 48. f. 2 Hükmünün Hukuki Niteliği 352
Nesnel (Objektif) Sınırlar Teorisi ve Sözleşme Hürriyeti. 358
Sözleşme Hürriyetinin Anayasal Sınırları 367
Sözleşme Hürriyetinin Diğer Temel Hak ve Anayasal Değerler
ile Çatışması ve Dengelenmesi . 372
Genel Olarak Çatışma Çözüm Yöntemleri 373
aaa. Klasik Çatışma Çözüm İlkelerinin Kullanımı. 373
bbb. Hiyerarşik Yöntem. 376
ccc. Dengeleme Yöntemi ve Pratik Uyuşum İlkesi .379
Sözleşme Hürriyetinin Taraf Olduğu Çatışma Örnekleri ve
Anayasa Mahkemesi Kararları Işığında Bu Çatışmaların Çözümü.384
aaa. Sosyal Devlet İlkesi 387
bbb. Basın Hürriyeti. 393
İçindekiler 13
ccc. Ailenin Korunması. 393
ddd. Ekonomik Düzene İlişkin Devlete Tedbir Alma Görevi
Veren Anayasa Hükümleri 399
eee. Anayasal Statü Taşıyan Diğer Hukuki Değerler. 405
Özel Sınırlama Sebeplerine Bağlılık Ölçütü Çerçevesinde TBK m.
27/I Hükmünün Anayasa’ya Aykırılığı Sorunu 406
Anayasa’nın Sözüne ve Ruhuna Uygunluk İlkesi . 414
Ölçülülük İlkesi 415
Ölçülülük İlkesinin Anlamı ve Temel Hak ve Hürriyetlerin
Sınırlandırılması Rejimi İçindeki Rolü 415
Ölçülülük İlkesinin İçeriği: Üç Alt İlke 418
Elverişlilik (Uygunluk) İlkesi 419
Gereklilik (Zorunluluk) İlkesi 420
Orantılılık (Dar Anlamda Ölçülülük) İlkesi 421
Anayasa Mahkemesi’nin Sözleşme Hürriyetine İlişkin Kararlarında
Ölçülülük İlkesi 422
Demokratik Toplum Düzeninin Gerekleri İlkesi. 431
Genel Olarak. 431
Millî Demokratik Toplum Düzeni Tezi-Standart Demokratik Toplum
Düzeni Tezi . 433
Demokratik Toplum Düzeninin Gerekleri Ölçütünün Ölçülülük İlkesi
ve Öz Güvencesi ile İlişkisi 434
Anayasa Mahkemesi’nin Sözleşme Hürriyetine İlişkin Kararlarında
Demokratik Toplum Düzeninin Gerekleri . 436
Öz Güvencesi (Öze Dokunma Yasağı) 438
Genel Olarak. 438
Öz Güvencesinin Koruduğu Nesne: Objektif Teori-Sübjektif Teori. 441
Öz Güvencesi Bağımsız Bir Ölçüt müdür? Nispi Öz Teorisi-Mutlak
Öz Teorisi 445
Anayasa Mahkemesi’nin Sözleşme Hürriyetine İlişkin Kararlarında
Öz Güvencesi 449
Laik Cumhuriyetin Gereklerine Uygunluk İlkesi. 457
III. MALİ KAYNAKLARIN YETERLİLİĞİ ÖLÇÜTÜ VE SÖZLEŞME HÜRRİYETİ 458
OLAĞANÜSTÜ HÂL REJİMİNDE SÖZLEŞME HÜRRİYETİNİN SINIRLANMASI
VE DURDURULMASI. 464
TEMEL HAKLARIN YATAY ETKİSİ VE SÖZLEŞME HÜRRİYETİ. 468
Yatay Etki Kavramı. 468
Yatay Etki Modelleri 471
14 İçindekiler
Doğrudan Yatay Etki (Direct Horizontal Effect/Unmittelbare
Drittwirkung) Modeli 471
Dolaylı Yatay Etki (Indirect Horizontal Effect/Mittelbare
Drittwirkung) Modeli 474
Koruma Yükümlülüğü (Duty of Protection/Schutzpflicht) Doktrini. 477
Türk Hukukunda Temel Hakların Yatay Etkisi 481
Temel Hakların Yatay Etkisi Nedeni ile Sözleşme Hürriyetinin
Sınırlanması . 493
Sözleşme Hukukunun Anayasallaşması. 493
Temel Hak ve Hürriyetlerin Sözleşme Yapma ve Sözleşmenin Karşı
Tarafını Seçme Serbestileri Üzerindeki Sınırlandırıcı Etkisi . 495
Temel Hak ve Hürriyetleri İhlal Eden Özel Hukuk İşlemlerinin
Denetimi . 505
SONUÇ.519
KAYNAKLAR.525
I) KİTAPLAR 525
II) MAKALELER VE KİTAP BÖLÜMLERİ 545
III) YARGI KARARLARI 574
A) Türk Yargı Kararları 574
1) Anayasa Mahkemesi Kararları 574
a) Norm Denetimi Kararları . 574
b) Bireysel Başvuru Kararları 582
2) Yargıtay Kararları 584
3) Danıştay Kararları . 585
4) Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu Kararları. 585
5) Rekabet Kurulu Kararı 585
B) Yabancı Yargı Kararları 585
1) Alman Federal Anayasa Mahkemesi Kararları 585
2) Amerikan Federal Yüksek Mahkemesi Kararları. 586
3) Fransız Anayasa Konseyi Kararları 587
4) Diğer Yabancı Yargı Kararları . 587
- C) Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Kararları. 588
- D) Avrupa Birliği Adalet Divanı Kararları 589
- IV) İNTERNET KAYNAKLARI 589
