^{Türk Borçlar Hukuku’nda}Genel İşlem Koşullarının ve Tüketici Hukuku’nda Haksız Şartların Denetimi

Doç. Dr. Murat AYDOĞDU

Konu Başlıkları:
Türk Borçlar Hukuku’nda Genel İşlem Koşulunun Unsurları, Kişi ve Konu Bakımından Uygulama Alanı, Denetimi ve Yaptırımı
Ticaret Hukukunda Genel İşlem Koşullarıyla İlgili Haksız Rekabet Kurallarına Yönelik Açıklamalar
Tüketici Hukuku’nda Haksız Şartın Unsurları, Uygulama Alanı, Denetimi ve Yaptırımı
İlgili Mevzuat, Tablolar ve Yabancı Hukuk Düzenlemeleri
Alman Medeni Kanunu (305–310 BGB) Hükümleri Çevirisi
93–13 Sayılı Tüketici Sözleşmelerinde Kötüye Kullanılabilir Sözleşme Koşulları Hakkında AB Yönergesi Türkçe Metni
Genel İşlem Koşulları ve Haksız Şartlar ile İlgili Yargıtay Kararları

İçindekiler

Önsöz5

Kısaltmalar.11

Giriş17

§1. TÜRK BORÇLAR HUKUKU NDA GENEL İŞLEM KOŞULLARININ

DENETİMİ VE YAPTIRIMI19

I.    SÖZLEŞME MODELLERİNİN VE GENEL İŞLEM KOŞULLARINA İLİŞKİN DÜZENLEMELERİN TARİHÇESİ (DOGMATİK TEMELİ).19

II.    GENEL İŞLEM KOŞULLARININ HUKUKİ NİTELİĞİ, YARARLARI VE SAKINCALARI İLE FONKSİYONLARI (ETKİLERİ).26

III.    ÜLKEMİZDEKİ DÜZENLEMELERDE KULLANILAN TERİMLERİN BAĞDAŞTIRILMASI VE SİSTEMATİK SORUNU.28

IV.    6098 SAYILI TÜRK BORÇLAR KANUNU NDA DÜZENLENEN GENEL İŞLEM KOŞULLARININ KİŞİ BAKIMINDAN UYGULAMA ALANI33

V.    GENEL İŞLEM KOŞULLARININ KONU BAKIMINDAN UYGULAMA ALANI.38

A.    Genel Olarak Mevzuatımızda Genel İşlem Koşullarının Yeri38

B.    Genel İşlem Koşulunun ve Bu Koşulları İçeren Standart (TİP) Sözleşme Kavramının Anlamları ile Kapsamı.41

VI.    GENEL İŞLEM KOŞULLARININ TANIMI VE ZORUNLU UNSURLARI (AYIRICI ÖZELLİKLERİ)46

A.    Bir Sözleşmenin Koşulunu ve Yan Edimin Konusunu Oluşturmaları47

B.    Önceden Tek Yanlı Olarak Belirlenmesi (Hazırlanması).54

C.    Genel ve Soyut Nitelikte Olması.57

D.    Çok Sayıda Sözleşmede Kullanmak Amacında Olunması.57

E.    Önceden Belirlenen Sözleşme Koşullarının Sözleşme Kuruluşu Sırasında Bireysel Görüşme (Müzakere) Yapılmadan Kullanılması.58

VII.    GENEL İŞLEM KOŞULU OLMAYI VEYA DENETİMİNİ ENGELLEMEYEN HUSUSLAR (DOLANMA YASAKLARI).62

VIII.    DENETİM TÜRLERİ (YARGISAL VE İDARİ DENETİM) İLE 6098 SAYILI TÜRK BORÇLAR KANUNU NDA DÜZENLENEN GENEL İŞLEM KOŞULU DENETİMİ YAPTIRIMININ TÜRLERİ68

A.    Denetim Türleri (Yargısal ve İdari Denetim).68

B.    6098 Sayılı Türk Borçlar Kanunu'nda Düzenlenen Genel işlem Koşulu Denetiminin Türleri. 71 1. Yazılmamış Sayma Yaptırımı.73

a.    Genel Olarak73

b.    Yazılmamış Sayılmanın Sözleşmenin Diğer Hükümlerine Etkisi ve Oluşan Boşluğun Doldurulması78

c.    İlişkilendirme (Yürürlük veya Kapsam) Denetimi Yoluyla Yazılmamış Sayılma Denetimi85

aa. Genel Olarak.85

bb. Global (Genel, Toptan) Kabul92

d.    Şaşırtıcı Koşut Denetimi Yoluyla Yazılmamış Sayma Yaptırımı.100

e.    Değiştirme Yasağı Denetimi Yoluyla Yazılmamış Sayma Yaptırımı.109

2.    Yorum Denetimi Yoluyla Düzenleyenin Aleyhine Yorumlama Yaptırımı (Saydamlık veya Yorum Denetimi)115

3.    İçerik Denetimi Yoluyla Geçersiz Sayma Yaptırımı.123

a.    Dürüstlük Kuralına Aykırı Olacak Biçimde Dengesizliğe Neden Olma Ölçütü123

b.    Genel İşlem Koşullan Bakımından Örnek Kayıtlar.131

c.    İçerik Denetiminin Yaptırımı (Kısmi Kesin Hükümsüzlük).133

IX. İÇERİK DENETİMİNDE MUTLAK VEYA NİSBİ ANLAMDA GEÇERSİZLİĞİNE

HÜKMEDİLEBİLECEK (YASAK) GENEL İŞLEM KOŞULLARI138

A.    Nisbi Anlamda Yasak Koşullar.139

1.    Kabul ve İfa Sürelerine İlişkin Kayıtlar139

2.    Ek Süreye İlişkin Kayıtlar.141

3.    Dönme Hakkının Saklı Tutulmasına İlişkin Kayıtlar.141

4.    Değiştirme Hakkının Saklı Tutulmasına İlişkin Kayıtlar.142

5.    Varsayımsal Beyanlara İlişkin Kayıtlar.144

6.    Ulaşma Varsayımına İlişkin Kayıtlar.145

7.    Sözleşmenin Tasfiyesine İlişkin Kayıtlar.146

8.    Edimin İfa Olarak Arz Edilebilecek Durumda Olmamasına İlişkin Kayıtlar.146

B.    Mutlak Anlamda Yasak Koşullar.147

1.    Kısa Vadeli Fiyat Artışlarına İlişkin Kayıtlar147

2.    İfadan Kaçınma Hakkına İlişkin Kayıtlar.147

3.    Takas Yasağına İlişkin Kayıtlar.148

4.    İhtar ve Ek Süreye (Mehile) İlişkin Kayıtlar149

5.    Tazminat Taleplerinin Götürü Olarak Belirlenmesine İlişkin Kayıtlar.149

6.    Cezai Şarta İlişkin Kayıtlar.150

7.    Vücut Bütünlüğü, Sağlık, Yaşam Hakkının Ağır Kusurla ihlal Edilmesinde Sorumluluğun Kaldırılmasına İlişkin Kayıtlar (Sorumsuzluk Kayıtları)150

a.    Vücut Bütünlüğü, Sağlık, Yaşam Hakkının İhlaline İlişkin Kayıtlar150

b.    Ağır Kusura İlişkin Kayıtlar.151

8.    Diğer Sorumsuzluk Kayıtlarına İlişkin Kayıtlar152

a.    Sözleşmeden Dönme Hakkının Kaldırılmasına İlişkin Kayıtlar.152

b.    Ayıba Karşı Sorumluluğa İlişkin Kayıtlar152

aa. Sorumluluğun Kaldırılması ve Üçüncü Kişilere Göndermeye İlişkin Kayıtlar.152

bb. Onarımla Sınırlandırmaya İlişkin Kayıtlar.152

cc. Onarım Masraflarına İlişkin Kayıtlar152

dd. Onarımın Ön Koşula Bağlanmasına İlişkin Kayıtlar153

ee. Ayıp İhbarı İçin Hak Düşürücü Süreye İlişkin Kayıtlar153

ff. Taleplerin Zamanaşımına Uğramasını Kolaylaştırmaya İlişkin Kayıtlar153

9.    Sürekli Borç İlişkilerinin Süresine İlişkin Kayıtlar153

10.    Sözleşme Tarafının Değişmesine İlişkin Kayıtlar154

11.    Temsilcinin Sorumluluğuna İlişkin Kayıtlar.155

12.    İspat Yüküne İlişkin Kayıtlar.155

13.    Beyanların ve Bildirimlerin Şekline İlişkin Kayıtlar156

X. GENEL İŞLEM KOŞULLARI İLE İLGİLİ HÜKÜMLERİN ZAMAN İTİBARİYLE YÜRÜRLÜK SORUNU.156

§2. TÜRK TİCARET HUKUKUNDA GENEL İŞLEM ŞARTLARINA İLİŞKİN HAKSIZ REKABET KURALLARININ DEĞERLENDİRİLMESİ.161

§3. TÜKETİCİ HUKUKUNDA HAKSIZ ŞARTLARIN DENETİMİ VE

YAPTIRIMI.169

I.    GENEL OLARAK.169

II.    MEHAZ 93/13 SAYILI TÜKETİCİ SÖZLEŞMELERİNDE KÖTÜYE KULLANILABİLİR SÖZLEŞME KOŞULLARI HAKKINDA AB YÖNERGESİNİN KAPSAMI.173

III.    HAKSIZ ŞART DENETİMİNİN ÖN KOŞULU: ORTADA BİR TÜKETİCİ SÖZLEŞMESİ OLMASI.177

A.    Tüketici Sözleşmesinin Özellikleri177

B.    Tüketici Kavramı180

IV.    HAKSIZ ŞARTIN TANIMI182

V.    HAKSIZ ŞARTIN UNSURLARI184

A.    Ortada Önceden Hazırlanmış Olan ve Kullanılan Standart Koşulun (Standart Sözleşmenin) Mevcut Olması.186

B.    Çok Sayıda Sözleşme İçin Önceden Hazırlanması ile Genel ve Soyut Nitelikte Olması.188

C.    Tüketicinin Sözleşme Koşuluna Etki veya Sözleşme Koşulunu Müzakere Edememiş Olması (Önceden Tek Yanlı Olarak Hazırlanmış Olması)188

D.    Standart Şartın Tüketici Aleyhine Dürüstlük Kuralına Aykırı Düşecek Biçimde Dengesizliğe Neden Olması191

VI.    TÜKETİCİ SÖZLEŞMELERİNDEKİ İDARİ DENETİM-YARGISAL DENETİM VE HAKSIZ ŞARTLARIN YAPTIRIMI (KESİN HÜKÜMSÜZLÜK).193

A.    Tüketici Sözleşmelerindeki İdari Denetim ve Bakanlığın Yetkisi.193

B.    Yargısal Denetim ve Haksız Şartların Yaptırımı (Kesin Hükümsüzlük).194

VII.    STANDART ŞARTLAR BAKIMINDAN GÖZETİLECEK İLKELER200

A.    Standart Şartların Açık (Saydam) Olmaması Hâlinde Tüketici Lehine Yorumlanması

İlkesi200

B.    Standart Şartın Haksız Olup Olmadığı Konusunda Sözleşmenin Bütününe Bakılması

İlkesi201

C.    Haksız Şart Denetiminde Fiyat Edim Dengesine Bakılmaması İlkesi.202

VIII.    HAKSIZ STANDART ŞART ÖRNEKLERİ203

Sonuç209

EKLER.219

I.    İLGİLİ MEVZUAT HÜKÜMLERİ219

A.    6098 Sayılı Türk Borçlar Kanunu İlgili Hükümleri219

B.    4721 Sayılı Türk Medenî Kanunu ile İlgili Hükümler.221

C.    4077 Sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun’un İlgili Maddeleri221

D.1.6502    Sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun (Gerekçeli İlgili Maddeler).233

D.2.    6502 Sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun ile İlgili Tablolar255

E.    Tüketici Sözleşmelerindeki Haksız Şartlar Hakkında (Yeni) Yönetmelik (RG. 17.06.2014,

S: 29033).258

F.    Tüketici Sözleşmelerindeki Haksız Koşullar Hakkında 5 Nisan 1993 Tarihli 93/13 Sayılı Konsey Yönergesi Türkçe Metni.263

G.    18.8.1896 Tarihli Alman Medeni Kanunu Genel İşlem Koşulları ile İlgili §§305-310 Hükümlerinin Almanca Metni.267

H.    Alman Medeni Kanununun Genel İşlem Koşullarına İlişkin BGB §§ 305-310 Hükümlerinin Çevirisi276

II.    GENEL İŞLEM KOŞULLARI VE HAKSIZ ŞARTLARLA İLGİLİ YARGITAY KARARLARI284

Kaynakça357

Kavram Dizini.373