Çekte ödemeyi yapacak muhatabın bir banka olması, çeki diğer kıymetli evraktan ayıran en önemli unsurlardan birisidir. Poliçe ve bono herhangi bir kâğıda yazılmak suretiyle düzenlenebilirken çek, bankalar tarafından bastırılıp çek anlaşması yapılan kişilere verilmekte ve bankalarca ödenmekte veya ödenmeme sebebi tespit edilmektedir. Çek Kanunu, çek defterlerinin içeriklerine, çek düzenlenmesine, kullanımına, çek hamillerinin korunmalarına ve kayıt dışı ekonominin denetim altına alınması önlemlerine katkıda bulunmaya ilişkin esaslar ile çekin karşılıksız çıkması ve belirlenen diğer yükümlülüklere aykırılık hallerinde ilgililer hakkında uygulanacak yaptırımları belirlemeyi amaçlamaktadır (m. 1). Kanunun amacından da anlaşılacağı üzere çekin bastırılıp kullanımında birtakım kurallar öngörülmüş ve muhatap bankaya birtakım yükümlülükler getirilmiştir. Böylelikle çekin güvenilir bir ödeme aracı olmasını sağlamak amaçlanmıştır. Çek yapraklarının bastırılıp çek anlaşması yapan kişiye tesliminde ve çekin ödenmesi aşamasında bankalara araştırma ve bildirim yükümlülükleri getirilmiş olup, bu çalışmanın konusunu bu yükümlülükler oluşturmaktadır.
Çalışmanın birinci bölümünde ilk olarak çekin hukuki niteliği ve zorunlu unsurları ele alınacaktır. Muhatap bankanın, çekin ibrazındaki araştırma yükümlülüğü ile doğrudan ilgili olduğundan TTK’da ve
ÇekK’da öngörülen unsurlar ayrıntıya girilmeden ana hatlarıyla ortaya konulacaktır. 15.7.2016 tarihinde kabul edilen 6728 sayılı Kanunla TTK’da yapılan değişiklik sonrası seri numarası ile karekod çekin zorunlu unsurları arasına eklenmiş olup, seri numarası ve karekod unsurunun muhatap bankanın inceleme ve araştırma yükümlülüğüne etkisi değerlendirilecektir.
Muhatap bankanın araştırma ve bildirim yükümlülüğünü ihlali sebebiyle hukuki sorumluluğu ele alınırken önemli olduğundan muhatap bankanın basiretli iş adamı gibi hareket etmesini gerektiren düzenlemeler (ÇekK m. 2/1 ve TTK m. 18/2) üzerinde durulacaktır.
İkinci bölümde banka ile hesap sahibi arasındaki çek anlaşması ile bankanın çek hesabı açarken araştırma yükümlülüğünün kapsamı üzerinde durulacaktır. Çek anlaşması muhatap banka ile keşideci arasındaki ilişkiyi düzenlemekte olup, bankanın keşideci karşısındaki sorumluluğu çek anlaşmasından kaynaklanmaktadır. ÇekK’da muhatap bankanın çek hesabı açarken araştırma ve bildirim yükümlülüğü ayrıntılı bir şekilde düzenlenmiş olup, bu yükümlülüğün de incelenmesi gerekmiştir.
Üçüncü bölümde çekin muhatap bankaya ibrazı ele alındıktan sonra çekin ibrazı aşamasında muhatap bankanın araştırma ve inceleme yükümlülüğü üzerinde durulacaktır. Çekin ibrazında muhatap bankanın gerekli basiret ve özeni göstermemesi halinde hukuki sorumluluğu söz konusu olabilmektedir. Çalışmanın dördüncü bölümünde öncelikle muhatap bankanın genel olarak hukuki sorumluluğu üzerinde durulacaktır. Daha sonra, muhatap bankanın çek hesabı açılmasında araştırma ve bildirim yükümlülüğünün ihlali halinde sorumlu tutulup tutulamayacağı değerlendirilecektir.
Uygulamada çekin ödenmek üzere muhatap bankaya ibrazında çeşitli sorunlarla karşılaşılmaktadır. Çekin ibrazı aşamasında muhatap bankanın sorumluluğu özellikle Yargıtay kararları da incelenmek suretiyle ele alınacaktır.
Çekin hukuki niteliği ve geçerliliği için taşıması gereken unsurlar bu bölümde kısaca ele alınacaktır. Çekin ödenmesinde muhatap bankanın ilk olarak ibraz edilen çekin kanunda sayılan bütün unsurları taşıyan geçerli bir çek olup olmadığını araştırması gerekmektedir. Bu sebeple, çekin hukuki niteliği ile taşıması gereken unsurları, çekin üzerine yazıldığında çekin geçerliliğini etkileyen ve etkilemeyen kayıtlar hakkında kısaca bilgi vermenin yararlı olacağı düşünülmektedir.
Bir çekin kimin üzerine keşide edilebileceği 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu’nda (TTK) düzenlenmiştir. Kanun, Türkiye’de ödenecek çeklerde muhatap olarak ancak bir bankanın gösterilebileceğini öngörmekte (m. 694/I); bankanın tanımı için Bankacılık Kanunu’na atıf yapmakta olup (m. 815) çeklerde muhatabın 5411 sayılı Bankacılık Kanunu’na tabi bir banka olması gerektiği anlaşılmaktadır. Muhatap bankanın, araştırma ve bildirim yükümlülüğü ile hukuki sorumluluğunu incelemeden önce, tüzel kişi tacir sıfatından bahsetmekte yarar görülmüştür.
