Uluslararası Andlaşmaların Anayasaya Uygunluk Denetimi
Pınar DİKMEN
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ . 7
KISALTMALAR . 19
GİRİŞ 21
BİRİNCİ BÖLÜM
ULUSLARARASI ANDLAŞMALARIN ANAYASAYA UYGUNLUK DENETİMİNİN ANLAMI VE İŞLEVİ
ULUSLARARASI ANDLAŞMALARIN ANAYASAYA UYGUNLUK DENETİMİNİN KLASİK ANAYASAYA UYGUNLUK DENETİMİNDEN FARKLARI . 29
ULUSLARARASI HUKUK VE İÇ HUKUK ARASINDAKİ İLİŞKİLER ÇERÇEVESİNDE ULUSLARARASI ANDLAŞMALARIN ANAYASAYA UYGUNLUK DENETİMİNİN İŞLEVİ 31
Uluslararası Hukuk ve İç Hukuk Arasındaki İlişkilere Yönelik Klasik Teoriler 31
Düalizm 33
Monizm 35
Monizmin Realist Teorisi . 36
Monizmin Normcu Teorisi . 38
Klasik Teorilerin Eleştirisi: Uluslararası Hukuk ve İç Hukuk Arasındaki İlişkilerin Geçirdiği Dönüşüm 42
Anayasa-Üstü Normlar ve Anayasal İlkelerin Yer Değiştirmesi 43
Uluslararası Hukukun Parçalanması (Fragmentation) ve Ulus-ötesi (Transnational) Hukuk Kavramı . 45
Plüralizm 47
Uluslararası Andlaşmaların Anayasaya Uygunluk Denetiminin İşlevi Hangi Teori ile Daha İyi Kavranabilir? 49
İKİNCİ BÖLÜM
KARŞILAŞTIRMALI HUKUKTA ULUSLARARASI ANDLAŞMALARIN ANAYASAYA UYGUNLUK DENETİMİ
ULUSLARARASI ANDLAŞMA DENETİMİNE İLİŞKİN GENEL TERMİNOLOJİ SINIFLANDIRMA VE AYRIMLAR 55
Denetimin Gerçekleşme Anı Açısından . 55
Kanunların A Priori Denetime Konu Olduğu Anın Tespiti . 58
Uluslararası Andlaşmaların A Priori Denetime Konu Olduğu Anın Tespiti . 61
Denetimin Doğrudan ya da Dolaylı Yoldan Yapılması Açısından 66
Uygun Bulma Kanununun Olağan Kanunlardan Farklı Olduğunu Savunan Görüşler 67
Uygun Bulma Kanununun Olağan Kanunlarla Aynı Olduğunu Savunan Görüşler 69
Ara Değerlendirme . 72
Anayasa Şikâyeti Vasıtasıyla Denetimin Anlamı . 72
Ara Bilanço . 74
Denetimin Sonuçları Açısından 75
Anayasaya Uygunluk Kararı. 75
Anayasaya Aykırılık Kararı 77
A Priori ve A Posteriori Denetim Açısından . 77
Düalist Sistemler Açısından . 81
1) Dönüştürme İşleminin İşlevi . 82
2) Düalist Sistemlerde Anayasaya Aykırılık Kararının Sonuçları . 84
ULUSLARARASI ANDLAŞMALARIN DENETİMİNDE BAŞLICA MODELLER 86
Uluslararası Andlaşmaların A Priori Denetiminde Öncül Model: Fransa 86
Uluslararası Andlaşmaların Doğrudan Denetlenmesi . 86
Başvurmaya Yetkili Kişiler 87
Onaylanacak ya da Uygun Bulunacak “Uluslararası Taahhüt” Kavramı 88
Uluslararası Andlaşmaların Dolaylı Yoldan Denetlenmesi 90
Her İki Denetim Usulünün Karşılaştırılması 91
Sonuçları ve Etkileri Açısından 91
Denetimin Gerçekleşme Anı Açısından . 94
Doğrudan ve Dolaylı Denetimin Zincirleme Uygulanışı 95
Uluslararası Andlaşmaların A Posteriori Denetimi Üzerine Tartışmalar 96
2008 Yılında Gerçekleşen Anayasa Değişikliğinden Önce . 96
2008 Yılında Gerçekleşen Anayasa Değişikliğinden Sonra 98
Uluslararası Andlaşmaların Yalnızca Dolaylı Yoldan Denetlenmesi: Almanya, İtalya ve Belçika Modelleri 100
Almanya . 100
İtalya . 102
Uluslararası Hukuk Normlarının İç Hukuka Uyarlanması . 103
Denetim Usulü . 104
Belçika 106
A Priori ve A Posteriori Denetimin; Doğrudan ve Dolaylı Olarak Uygulanması: Polonya Modeli 109
Doğrudan Denetimin Anayasal Dayanakları 109
A Priori Denetim 109
A Posteriori Denetim . 110
Dolaylı Denetim: Norm Denetimi ve Anayasa Şikâyeti Vasıtasıyla 112
A Priori Denetimin Kademeli Uygulanışı: Çek Cumhuriyeti ve Gürcistan Modelleri 113
Çek Cumhuriyeti 113
Gürcistan 115
Zorunlu Denetim: Kolombiya 116
Yalnızca A Posteriori Denetimin İcra Edildiği Ülkeler: Sırbistan ve Avusturya Modelleri . 119
Sırbistan 119
Avusturya . 120
Yaygın Anayasal Denetim Modelinde Uluslararası Andlaşmaların Denetimi . 123
Amerika Birleşik Devletleri 123
Yunanistan 126
Karma Anayasal Denetim Modelinde Uluslararası Andlaşmaların Denetimi . 128
Portekiz . 128
Brezilya 130
İ. Avrupa Birliği Entegrasyon Sürecine Özgü Uluslararası Andlaşma Denetimi 132
Diğer Ülkeler 134
A Priori Denetim 134
A Posteriori Denetim 143
Karma Modeller 143
III. ULUSLARARASI ANDLAŞMALARIN DENETİMİNDE YARGI PRATİĞİ . 148
Uluslararası Andlaşmaların Şekil Yönünden Denetimi 148
Uluslararası Hukuktaki Şekil Şartları Yönünden 149
Ulusal Hukuktaki Şekil Şartları Yönünden 149
İdari Yargıda Şekil Yönünden Denetim . 151
1) Hükûmet Tasarrufu Teorisi . 151
2) Ayrılabilir İşlem Teorisi ve Uluslararası Andlaşmaların Akdedilme Süreci . 155
3) Uluslararası Andlaşmaların Yayımlanması . 158
4) Uluslararası Andlaşmaların Yetkili Erklerce Akdedilmesi 158
5) Devletin Uluslararası Andlaşmalarla Bağlanma Yönteminin Denetimi . 159
6) Uygun Bulma Kanununun Şekil Yönünden Anayasaya Aykırılığı 163
Anayasa Yargısında Şekil Yönünden Denetim 164
1) Uluslararası Andlaşmaların Yetkili Erklerce Akdedilmesi 164
2) Onaylanmaları İçin Uygun Bulma Kanunu Kabul Edilmesi Gereken Uluslararası Andlaşmaların Tespiti . 165
a) Alman Federal Anayasa Mahkemesinin Yaklaşımı 165
b) Fransız Anayasa Konseyinin Yaklaşımı 167
3) Uygun Bulma Kanununun Şekil Yönünden Anayasaya Aykırılığı 170
Uluslararası Andlaşmaların Esas Yönünden Denetimi. 172
İdari Yargıda Esas Yönünden Denetim Mümkün Müdür? . 172
Anayasa Yargısında Esas Yönünden Denetim . 173
Kesin Hüküm İtirazı . 173
Süregiden Uluslararası Andlaşma-Anayasa Uyumsuzluğu . 175
1) Anayasa Değişikliğine Rağmen Anayasaya Aykırılığın Giderilememiş Olması 175
2) Anayasaya Yeni Hükümler Dâhil Edilmesi 177
Avrupa Birliği Entegrasyon Süreci . 181
Denetime Tabi Olacak Normlara İlişkin Genel Bilgiler . 181
Avrupa Birliği Entegrasyonunda Başvurulan Doktrinler 184
Yetki Aşımı ve Anayasal Kimlik: Almanya Federal Anayasa Mahkemesi . 185
1) Yetki Aşımı (Ultra Vires) Doktrini . 185
2) Anayasal Kimlik Doktrini . 187
Ulusal Egemenlik ve Anayasal Kimliğe Özgü İlkeler: Fransız Anayasa Konseyi 189
1) Ulusal Egemenliğin İcra Edilmesi İçin Gereken Koşullar 189
2) Fransız Anayasal Kimliğine Özgü İlkeler . 192
a) 2004 Yılından Önceki Kararlar . 192
b) 2004 Tarihinden Sonraki Kararlar . 196
Karşı Sınır Doktrini: İtalyan Anayasa Mahkemesi 202
Avrupa Birliği Normlarının Anayasa Şikâyetine Konu Olması ve Kamu Gücü Kavramı. 205
Alman Kamu Gücü Kavramı 205
Leh Kamu Gücü Kavramı 209
İspanyol Kamu Gücü Kavramı . 210
İnsan Haklarına İlişkin Uluslararası Andlaşmaların Özgül Durumu 211
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
TÜRK HUKUKUNDA ULUSLARARASI ANDLAŞMALARIN ANAYASAYA UYGUNLUK DENETİMİ
ULUSLARARASI ANDLAŞMALAR VE İÇ HUKUK ARASINDAKİ İLİŞKİLERİN GENEL GÖRÜNÜMÜ . 217
Uluslararası Andlaşmaların Yapılış Usulü . 217
Uluslararası Andlaşmaların Akdedilmesi . 217
Uluslararası Andlaşmaların Onaylanması 219
Uluslararası Andlaşmaların Yürürlüğe Girmesi . 221
Uluslararası Andlaşmalardan Çekilme . 224
Monizm – Düalizm Ekseninde Türk Hukuku . 235
Uluslararası Andlaşmaların İç Hukuktaki Konumu . 241
2004 Yılında Gerçekleşen Anayasa Değişikliğinden Önce 241
2004 Yılında Gerçekleşen Anayasa Değişikliğinden Sonra . 243
Temel Hak ve Özgürlüklere İlişkin Uluslararası Andlaşmaların Kanun Karşısındaki Konumu . 244
Temel Hak ve Özgürlüklere İlişkin Olmayan Uluslararası Andlaşmaların Kanun Karşısındaki Konumu 247
Temel Hak ve Özgürlüklere İlişkin Uluslararası Andlaşmaların Anayasa Karşısındaki Konumu 251
ULUSLARARASI ANDLAŞMALARIN DENETİMİ 255
Uluslararası Andlaşmaların Parlamenter (Siyasi) Denetimi . 255
Genel Olarak Parlamenter Denetimin Etkililiği 255
Uygun Bulma Kanununa Gerek Olmadan Onaylanan Uluslararası Andlaşmalar Sorunu . 256
Uygun Bulma Kanununun Çıkarılmasında Parlamentonun İnisiyatifi . 259
Devletin Uluslararası Andlaşmalarla Bağlanma Yönteminin (Yolsuz Onayın) Yargısal Denetimi . 263
İdari Yargıda Yolsuz Onayın Denetimi 263
Anayasa Yargısında Yolsuz Onayın Denetimi . 266
Ara Bilanço . 268
Uluslararası Andlaşmaların Anayasa Yargısında Denetimi . 269
Anayasal Yasağın Tarihçesi . 269
Anayasal Yasağa İlişkin Doktrindeki Görüşler 274
Uygun Bulma Kanununun Esas Yönünden Denetimine Yönelik Tartışmalar 274
Uygun Bulma Kanununun Şekil Yönünden Denetimine Yönelik Tartışmalar 277
Yürürlüğe Girmemiş Uluslararası Andlaşmaların Esas Yönünden Denetimine Yönelik Tartışmalar 278
Anayasa ile Çatışan Uluslararası Andlaşmalara Yönelik Diğer Çözüm Önerileri . 279
Anayasal Yasağa İlişkin Türk Anayasa Mahkemesinin Tutumu . 280
İslam Ülkeleri I Kararı . 280
İslam Ülkeleri II Kararı 288
Akkuyu Nükleer Güç Santrali Kararı . 291
Anayasal Yasağın Aşılması Mümkün Müdür? . 295
Norm Denetimi Vasıtasıyla 295
1) Yürürlüğe Girmemiş Uluslararası Andlaşmalar 295
2) Anayasa Mahkemesi Önüne İletilen Metnin Nitelendirilmesi Sorunu 300
3) Uluslararası Andlaşma Akdetme Yetkisinin Kötüye Kullanılması . 304
Bireysel Başvuru Vasıtasıyla . 305
SONUÇ 309
EKLER . 315
KAYNAKÇA . 319
