ULUSLARARASI BOYUTLARIYLA SAĞLIK HAKKI Dr. İzzet Mert ERTAN ÖNSÖZ V KISALTMALAR XI GİRİŞ 1 Konunun Sunulması ve Önemi 1 Kavramsal Çerçeve ve Yöntem 6 Terminoloji 8 I. SAĞLIK HAKKININ NORMATİF KAYNAKLARI VE HAKKIN ÖZNELERİ 11 A. Sağlık Hakkına İlişkin Normatif Düzenlemelerin Bilançosu 11 1. Uluslararası Düzlemde Üretilen Belgelerde Sağlık Hakkı 13 a. Sağlık Hakkının Doğuşu: WHO Anayasası 13 b. İnsan Hakları Manzumesinde Sağlık Hakkı 18 (1) Evrensel İnsan Hakları Bildirisi 18 (2) Uluslararası Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi 20 c. Diğer BM İnsan Hakları Belgelerinde Sağlık Hakkı 22 (1) Her Biçimiyle Irksal Ayrımcılığın Ortadan Kaldırılması Sözleşmesi 22 (2) Kadınlara Karşı Her Biçimiyle Ayrımcılığın Ortadan Kaldırılması Sözleşmesi 24 (3) Çocuk Hakları Sözleşmesi 25 (4) Tüm Göçmen İşçilerin ve Aile Üyelerinin Haklarının Korunmasına Dair Uluslararası Sözleşme 27 (5) Engelli Kişilerin Hakları Sözleşmesi 30 (6) Yerli Halklara İlişkin Belgeler 32 i) Yerli ve Kabile Nüfus/(Ahali) Sözleşmesi (Sözleşme No. 107) 32 ii) Yerli ve Kabile Halklar Sözleşmesi (Sözleşme No.169) 33 iii) Yerli Halkların Hakları Birleşmiş Milletler Bildirisi 35 2. Bölgesel Düzlemde Üretilen Belgelerde Sağlık Hakkı 36 a. Avrupa Konseyi Belgelerinde Sağlık Hakkı 36 i) Avrupa Sosyal Şartı 36 ii) İnsan Hakları ve Biyotıp Sözleşmesi 39 b. Amerikan Devletleri Örgütü Belgelerinde Sağlık Hakkı 40 i) Amerikan İnsan Hakları ve Ödevleri Bildirisi 40 ii) Amerikan İnsan Hakları Sözleşmesi ve Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Alanında Ek Protokolü 41 c. Afrika Birliği Belgelerinde Sağlık Hakkı 43 i) Afrika İnsan ve Halkların Hakları Şartı 43 ii) Afrika İnsan ve Halkların Hakları Şartı’nın Afrika’da Kadınların Hakları Protokolü 44 iii) Afrika Çocuk Hakları ve Esenliği Şartı 46 iv) Afrika Gençlik Şartı 48 B. Öznenin Spesifikleşmesi ve Hakkın Kapsamı Arasındaki İlişki 50 1. Genel Özne: Herkes 50 2. Spesifik Özneler 51 a. Kadın 51 b. Çocuk 54 c. Yerli Halklar 56 3. Spesifik Öznelerin Etkisi 56 C. Ara Sonuç 58 II. SAĞLIK HAKKINDAN KAYNAKLANAN SPESİFİK YÜKÜMLÜLÜKLER 61 A. Genel ve Spesifik Yükümlülükler 62 1. Genel Sözleşmesel Yükümlülükler 62 a. Elverişli Kaynakların Azami Düzeyde Kullanılması 63 b. Aşamalı Gerçekleştirme 65 c. Önlemler Alma 68 d. Uluslararası İşbirliği 69 2. Yükümlülük Tipolojileri Paradigmasından Sağlık Hakkının Kapsamı 71 a. Saygı Gösterme Yükümlülüğü 75 b. Koruma Yükümlülüğü 86 c. Edimde Bulunma Yükümlülüğü 98 B. Sağlık Hakkının Özü/Çekirdeği 113 1. Öz/Çekirdek Yükümlülüklerin Dayanağı 114 2. Sağlık Hakkının Özünün Belirlenmesi 117 a. Öz/Çekirdek Yükümlülükler 117 b. Benzeri Yükümlülükler 120 C. Ara Sonuç 122 III. SAĞLIK HAKKININ DİĞER İNSAN HAKLARI İLE İLİŞKİSİ 125 A. Genel Olarak: Sağlık Hakkının Diğer Haklarla İlişkisi Etkinleştirme Potansiyeli Taşıyor Mu? 127 B. Birinci Kuşak Haklarla İlişkisi 128 1. Yaşam Hakkı 130 a. Avrupa İnsan Hakları Sözleşemesi 131 b. Medeni ve Siyasi Haklar Sözleşmesi 135 c. Amerikalılararası İnsan Hakları Sözleşmesi 137 2. İşkence ve Kötü Muamele Yasağı 139 a. Sağlık Durumu Temelli Sınır Dışı/İade Vakaları 139 b. Mahpusların Tıbbi Bakım Hakkı 143 3. Özel Yaşama Saygı Gösterilmesi Hakkı 150 a. Tıbbi Müdahaleler 150 b. Çevre Kirlenmesi 151 4. Birinci Kuşak Hakların Kayıtlanması Ölçütü Olarak Sağlık 153 C. Diğer İkinci Kuşak Haklarla İlişkisi 156 1. Sosyal Güvenlik Hakkı 157 2. Eğitim Hakkı 160 3. Gıda Hakkı 162 4. Su Hakkı 165 D. Üçüncü Kuşak Haklarla İlişkisi 170 1. Çevre Hakkı 170 a. Genel Gözlemler 170 b. İnsan Hakları Sözleşmelerinde Çevre Hakkı 172 c. Çevre Hakkı ve Sağlık Hakkı İlişkisi 173 2. Gelişme Hakkı 176 E. Ara Sonuç 181 IV. SAĞLIK HAKKININ ETKİNLEŞTİRİLMESİ 185 A. Maddi Hukuk: Sağlık Hakkı versus Küreselleşme 185 1. Temel Engel Olarak Küreselleşme 186 2. Spesifik Engeller 188 a. İlaç Patentleri ve İlaca Erişim-TRIPS 188 (1) TRIPS 191 (2) TRIPS’in Sağladığı İmkanlar 196 (3) TRIPS ve İnsan Hakları 203 i) İnsan Hakları Organları ve TRIPS 203 ii) Uluslararası İşbirliği 204 iii) Fikri Mülkiyet ve Bilimsel İlerlemeden Yararlanma 207 b. Özelleştirme 209 c. Devlet-dışı Aktörlerin Sorumluluğu 217 B. Usul Hukuku: Sağlık Hakkının Etkinleştirilmesinde Organlar ve Usuller 224 1. Genel Olarak: Organlar ve Usuller 225 2. Tarihsel Birikim: Sağlık Hakkının Korunmasında Rapor Usulünün Rolü 228 3. Umut Vaat Eden Gelecek: Şikayet Başvurusuyla Sağlanan Koruma 235 C. Ara Sonuç 240 SONUÇ 243 KAYNAKÇA 247
