Hükümet Sistemi Sınıflandırılmasında Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sisteminin Analizi: Denge - Denetim Ağı ve Demokratiklik Sorunu

Semih Batur Kaya

İÇİNDEKİLER

ÖN SÖZ    7

İÇİNDEKİLER    9

ÖZET    17

ABSTRACT    19

KISALTMALAR LİSTESİ    21

GİRİŞ    23


BİRİNCİ BÖLÜM

1. DENGE VE DENETİM AĞI BAKIMINDAN

HÜKÜMET SİSTEMLERİ TİPOLOJİSİ


1.1.    Kuvvetler Ayrılığı Kuramı    29

1.1.2.    Kuvvetler Ayrılığı Ekseninde Devlet Kuvvetlerinin Anayasal Tasnifi    37

1.2.    Kuvvetler Ayrılığı Ekseninde Hükümet Sistemleri    40

1.2.1.    Genel Olarak    40

1.2.2.    Kuvvetler Birliği Sistemleri    41

1.2.3.    Kuvvetler Ayrılığı Sistemi Olarak Parlamenter Sistemin Analizi    45

1.2.3.1.    Parlamenter Sistem    49

1.2.3.1.1.    Genel Olarak    49

1.2.3.1.2.    Parlamenter Hükümet Sisteminde Denetim Araçları    51

1.2.3.1.2.1.    Soru    52

1.2.3.1.2.2.    Genel Görüşme    53

1.2.3.1.2.3.    Gensoru    53

1.2.3.1.2.4.    Meclis Araştırması    54

1.2.3.1.2.5.    Meclis Soruşturması    54

1.2.3.1.2.6.    Yürütmenin Yasamayı Fesih Yetkisi    55

1.2.4.    Kuvvetler Ayrılığı Sistemi Olarak Başkanlık Sisteminin Analizi    57

1.2.4.1.    Genel Olarak    57

1.2.4.2.    Başkanlık Sistemine İlişkin Tanımlar    61

1.2.4.2.1.    Giovanni Sartori’nin Yaklaşımı    61

1.2.4.2.2.    Arend Lijhpart’ın Yaklaşımı    62

1.2.4.2.3.    S. Matthew ve J. M. Carey’in Yaklaşımı    63

1.2.4.2.4.    J. Juan Linz’in Yaklaşımı    64

1.2.4.2.5.    Douglas Verney’in Yaklaşımı    65

1.2.4.2.6.    Tanım Denemesi    66

1.3.    ABD Başkanlık Sisteminin Uygulanma Biçimi    67

1.3.1.    ABD Başkanlık Sistemi: Denge ve Denetimin (Checks and Balances) Somut

Görünüm Örneği    68

1.3.1.1.    ABD Anayasasının Oluşumu ve Niteliği: Başkanlık Sistemine

Doğru    68

1.3.1.2.    ABD Başkanlık Sisteminin Özellikleri    72

1.3.1.2.1.    Asli Özellikler    74

1.3.1.2.1.1.    Yürütme Yetkisi Başkanlıkta Toplanır    74

1.3.1.2.1.2.    Başkanı Halk Seçer    76

1.3.1.2.1.3.    Başkan Yasamanın Güven Oylamasına Tabi

Değildir    77

1.3.1.2.2.    Tali Özellikler    79

1.3.1.2.2.1.    Başkanın Yasama Organını Fesih Yetkisi Yoktur    79

1.3.1.2.2.1.1.    Ön Sorun: Organların Birbirinden

Bağımsızlığı    79

1.3.1.2.2.1.2.    Karşılıklı Fesih Meselesi    80

1.3.1.2.2.2.    Çifte Görev Yasağı: Aynı Anda Yürütme ve

Yasamada Görev Alamama Durumu    83

1.3.1.2.2.3.    Başkanın Yasama Organı Faaliyetine Katılma

Yasağı    83

1.3.1.3.    ABD’de Denge ve Denetim Müessesesi    83

1.3.1.3.1.    Genel Olarak    83

1.3.1.3.2.    Atamalar    86

1.3.1.3.2.1.    İdarenin Başı Olarak Başkan    86

1.3.1.3.2.2.    Devlet Memurlarını Atama Yetkisi    87

1.3.1.3.2.3.    Devlet Memurlarını Görevden Alma Yetkisi    88

1.3.1.3.3.    Başkanlık Kararnamesi    88

1.3.1.3.4.    Başkanlık Yetkilerinin Denetimi Sorunu    93

1.3.1.3.4.1.    Federal Yüksek Mahkeme Denetimi    94

1.3.1.3.4.2.    Başkanın Cezai Sorumluluğuna Binaen Kongre

Denetimi    97

1.4.    Saf Başkanlık Sisteminin Tipik Yapı Bozumu Örneği Olan Yarı-Başkanlık Sistemi: Fransa    98

1.4.1.    Kavramsal Çerçeve    101

1.4.2.    Ayırt Edici Özellikler    102

1.4.2.1.    Cumhurbaşkanı Halk Tarafından Seçilir    103

1.4.2.2.    Cumhurbaşkanının Önemli Yetkileri Bulunur    103

1.4.2.3.    Hükümet Yasamaya Karşı Sorumlu Tutulur    104

1.4.3.    Uygulamada Görülen Farklılıklar    104

1.5.    Denge ve Denetimden Ari Biçimler: Latin Amerika Başkanlık Örnekleri    106

1.5.1.    Genel Olarak    106

1.5.2.    Uygulamada Başkanlık Hükümet Sisteminden Mülhem Sistemler    107

1.6.    Başkan Eksenli Rejimler: Hiper-Başkanlık Sistemlerinin Analizi    111

1.6.1.    Hiper Başkanlık Sistemleri ve Havaleci Demokrasi    111

1.6.2.    Saf Başkanlık Sisteminden Ayrılmanın Yapısal Etkisi    116

1.6.3.    Saf Başkanlık Sisteminin Taklit Edilmezliği    119

1.6.4.    Sistemdeki Farklılaşmanın Sonucu: Kontrolsüz Güç    120

1.6.5.    Hiper Başkanlık Sistemlerinin Değerlendirilmesi    124

1.7.    Ara Değerlendirme    132


İKİNCİ BÖLÜM

2. SUİ GENERİS BAŞKANLIK SİSTEMİ OLARAK

CUMHURBAŞKANLIĞI HÜKÜMET SİSTEMİNİN ANALİZİ


2.1.    Türkiye’de Hükümet Sisteminin Değişimi ve Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemine

Geçiş Süreci    137

2.1.1.    Genel Olarak    137

2.1.2.    Anayasal Dönemler İtibariyle Hükümet Sistemlerine Bakış    139

2.1.2.1.    Kanun-ı Esasi    139

2.1.2.2.    1921 Teşkilat-ı Esasiye Kanunu Dönemi    141

2.1.2.3.    1924 Anayasası Dönemi    142

2.1.2.4.    1961 Anayasası Dönemi    142

2.1.2.5.    1982 Anayasası Dönemi    144

2.1.3.    Türkiye’de Hükümet Sistemi Değişimi: Türk Başkanlık Sistemine Geçiş    145

2.1.3.1.    28 Ağustos 2014’ten Önce: Parlamenter Hükümet Sistemi    145

2.1.3.2.    28 Ağustos 2014 İle 9 Temmuz 2018 Arasında: Yarı Başkanlık Sistemi    148

2.1.3.3.    9 Temmuz’dan İtibaren Benimsenen Tercih: Cumhurbaşkanlığı Hükümet

Sistemi    152

2.1.3.3.1.    Genel Olarak    152

2.1.3.3.1.1.    Türkiye’de Başkanlık Hükümeti Sistemine Geçiş

Tartışmaları    153

2.1.3.3.1.2.    Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemine İlişkin

Anayasal Tasarım    157

2.1.3.3.2.    Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sisteminin Özellikleri    163

2.1.3.3.2.1.    Yasamanın Başkanı Görevden Alma Yetkisi    163

2.1.3.3.2.2.    Başkanın Meclisi Feshetme Yetkisi    164

2.1.3.3.2.3.    Başkanlık ve Milletvekili Seçimlerinin Birlikte

Yapılması Tercihi    164

2.1.3.3.3.    Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemine Mahsus Diğer Farklılık

ve Sorunlar    166

2.1.3.3.3.1.    Başkan Yardımcısının Tayini    167

2.1.3.3.3.2.    Hükümetin Teşkili    167

2.1.3.3.3.3.    Yüksek Hakimleri Atama Yetkisi    169

2.1.3.3.3.4.    Kamu Görevlilerinin Atanması    169

2.1.3.3.3.5.    Milletlerarası Antlaşmaların Onaylanması Yetkisi    170

2.1.3.3.3.6.    Bütçe Yetkisi    171

2.1.3.3.3.7.    Başkanın Partili Olabilmesi Meselesi    172

2.1.3.3.4.    Genel Değerlendirme ve Çıkarım: Atipik Bir Sistem Olarak

Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi (Türk Başkanlık Sistemi)    174

2.2.    Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemine Kuvvetler Ayrılığının Görünümü    182

2.2.1.    Genel AnlamdaYasama Yetkisi: İşlev-Kapsam    182

2.2.2.    Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sisteminde Yasama Alanı    189

2.2.2.1.    Yasamanın Yetkileri    193

2.2.2.2.    TBMM’nin Yürütme Üzerindeki Denetiminin Niteliği ve Türleri    194

2.2.2.2.1.    Yazılı Soru    196

2.2.2.2.2.    Genel Görüşme    196

2.2.2.2.3.    Meclis Araştırması    197

2.2.2.2.4.    Meclis Soruşturması    198

2.2.2.3.    Denetim Türlerinin İşlevsel Değeri    200

2.2.2.4.    Denetimin Yasama ve Yürütme İlişkilerine Etkisi    203

2.2.2.    Yürütme Alanı    205

2.2.2.1.    Genel Anlamda Yürütme Yetkisi: İşlev-Kapsam    205

2.2.2.2.    Cumhurbaşkanının Anayasal Konumu ve Tarafsızlık Meselesi    207

2.2.2.2.1.    Anayasal Konum    207

2.2.2.2.2.    Cumhubaşkanının Tarafsızlığı    208

2.2.2.3.    Cumhurbaşkanının Yürütme Görevi ve Yetkileri    211

2.2.2.3.1.    Yürütmeye İlişkin Olanlar    211

2.2.2.3.2.    Yasamaya İlişkin Olanlar    213

2.2.2.3.2.1.    Veto Yetkisi    213

2.2.2.3.2.2.    Fesih Yetkisi    214

2.2.2.4.    Yargıya İlişkin Olanlar    217

2.2.2.4.1.    1982 Anayasasına Genel Bir Bakış    217

2.2.2.4.2.    HSK ve Anayasa Mahkemesi    219

2.2.3.    Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sisteminin Ayırt Edici Unsuru Olarak Cumhurbaşkanlığı

Kararnamesi ve Hukuki Rejimi    227

2.2.3.1.    Genel Olarak    227

2.2.3.2.    Cumhurbaşkanlığı Kararnamesinin Hukuki Niteliği ve Konumu    231

2.2.3.3.    Cumhurbaşkanlığı Kararnamesinin Konu ve Kapsam Bakımından Bir

İncelenmesi    237

2.2.3.3.1.    Genel Olarak    237

2.2.3.3.2.    Yasak Alan: Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile

Düzenlenmeyecek Konular    242

2.2.3.3.2.1.    Yürütme Yetkisine İlişkin Olmayan Konular    243

2.2.3.3.2.2.    Kişinin Hakları ve Hürriyetleri İle Siyasi Haklar

ve Ödevler    246

2.2.3.3.2.3.    Anayasada Münhasıran Kanunla Düzenlenmesi

Öngörülen Konular    249

2.2.3.3.2.4.    Kanunda Açıkça Düzenlenen Konular    251

2.2.3.3.3.    Mahfuz Alan: Münhasıran Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile

Düzenlenmesi Gereken Konular    252

2.2.3.3.4.    Takdiri Alan: Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi veya Kanunla

Düzenlenebilecek Alan    253

2.2.3.4.    Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sisteminde Cumhurbaşkanının Sorumluluğu

ve Denetim    254

2.2.3.4.1.    Genel Olarak Cumhurbaşkanı ve Meclis İlişkisi    254

2.2.3.4.2.    Cumhurbaşkanının Sorumluluğu    256

2.2.3.4.2.1.    Cumhurbaşkanının Siyasi Sorumluluğu    258

2.2.3.4.2.2.    Cumhurbaşkanının Cezai Sorumluluğu    259

2.2.3.4.2.3.    Cumhurbaşkanının Hukuki Sorumluluğu    263

2.2.3.4.3.    Cumhurbaşkanlığı Kararnamesinin Denetimi Sorunu    265

2.2.3.4.3.1.    Olağan Dönem Cumhurbaşkanlığı

Kararnamesinin Denetimi    265

2.2.3.4.3.2.2.    OHAL Kararnamelerinin

Denetimi    274

2.2.3.4.3.2.2.1.    2016’dan Önceki İçtihat    274

2.2.3.4.3.2.2.2.    2016’da İçtihattaki Değişim    276

2.2.3.4.3.2.2.2.1.    Karar    276

2.2.3.4.3.2.2.2.2.    Çözümleme

ve Eleştiri    279

2.3.    Ara Değerlendirme    283


ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

3. CUMHURBAŞKANLIĞI HÜKÜMET SİSTEMİNİN

DEMOKRATİKLİĞİ SORUNU


3.1.    Türkiye’de Demokrasi ve İnsan Hakları    287

3.1.1.    Genel Olarak    287

3.1.2.    Yapısal Sorunlar    289

3.1.2.1.    1961 ve 1982 Anayasalarında Devlet ve Demokrasi Sorunu    289

3.1.2.2.    Hukuk Devleti ve Yargı Sorunu    290

3.1.2.3.    Sorunların Çözümünün Zorunluluğu    292

3.1.2.4.    2011 Sonrası Türkiye’de Demokrasi ve İnsan Hakları Sorunu    292

3.1.2.4.1.    Otoriterizm    292

3.1.2.4.2.    İnsan Hakları    294

3.1.2.4.3.    Günümüz Türkiyesinde Siyasal Rejimin Görünümü    296

3.2.    2017 Anayasa Değişikliği ve Demokratik Meşruluk    299

3.3.    Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sisteminin Demokratik Niteliği    301

3.4.    Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemininin Anayasal Düzene Etkisi: Sorunlar, Eleştiriler

ve Çözümler    305

3.4.1.    Yasama Alanı    308

3.4.1.1.    Parlamenter Sistemin Sonu: Yürütmenin Meclise Karşı Sorumlu

Olmaması    308

3.4.1.2.    Meclisin Yürütmeyi Denetleme Yetkisi    309

3.4.1.3.    Meclisin Yasama Alanının Daraltılması    312

3.4.1.4.    Anayasal Muhalefet Hakkının Daralması    316

3.4.2.    Yürütme Alanı    322

3.4.2.1.    Cumhurbaşkanlığının Kurucu İktidara Varan Yetkileri    322

3.4.2.2.    Kararname Yetkisi    326

3.4.2.2.1.    Asli Sorunlar    326

3.4.2.2.2.    Denge ve Denetim    332

3.4.2.2.3.    Kuvvetler Ayrılığı    340

3.4.2.2.4.    Yönetim Aktivizmi    346

3.4.2.2.5.    Hukukun Tadili ve Tağyiri    349

3.4.2.3.    Yargı Alanına İlişkin Sorunlar ve Çözümler    353

3.4.2.3.1.    Yargıya İlişkin Sorunlar    353

3.4.2.3.2.    Yargının Genel Bir Değerlendirmesi ve Çözüm Yolları    355

3.5.    Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sisteminin Genel Sonuç Analizi    358

3.5.1.    Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sisteminin Sağladığı Getiriler    359

3.5.1.1.    İstikrar ve Etkinlik    359

3.5.1.2.    Temsil Kabiliyeti    362

3.5.1.3.    Aşırılığın Önlenmesi    364

3.5.1.4.    Yasamanın Etki Alanı Meselesi    365

3.5.2.    Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sisteminden Doğan Menfi Tesirler    366

3.5.2.1.    Anti Demokratik Rejim Görüntüsü    366

3.5.2.2.    Demokratik İlkelere Terslik    369

3.5.2.3.    Özgürlük Sorunu    371

3.5.2.4.    Kutuplaşma Sorunu    372

3.5.2.5.    İktidarın Kişiselleştirilmesi Sorunu    374

3.6.    Türkiye’deki Hükümet Sistemi Pratiğinin Genel Değerlendirmesi: Demokratik Hukuk

Devletini İnşa Etmek    376

SONUÇLAR    381

KAYNAKLAR    397

ÖZ GEÇMİŞ VE İLETİŞİM BİLGİLERİ    453