Türk Hukuk Tarihinde İlk Temyiz MahkemesiDivan-ı Ahkam-ı Adliye
Dr. Ali TURAN
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ 7
İÇİNDEKİLER 9
TABLOLAR DİZİNİ 15
KISALTMALAR . 17
GİRİŞ .19
BİRİNCİ BÖLÜM
OSMANLI DEVLETİ ADLİYE TEŞKİLATI
KLASİK DÖNEM ADLİYE TEŞKİLATI27
Genel Olarak . 27
Şer‘iye Mahkemeleri . 32
Şer‘iye Mahkemeleri Haricindeki Diğer Mahkemeler . 38
Divanlar 38
Divan-ı Hümayun . 38
Vezir Divanları 41
(1) İkindi Divanı 41
(2) Cuma Divanı 42
(3) Çarşamba Divanı . 42
Kazasker Divanları 43
Eyalet (Beylerbeyi/Paşa) ve Sancak Beyi Divanları 44
Cemaat Mahkemeleri. 46
Konsolosluk Mahkemeleri 47
Diğer Mahkemeler . 48
TANZİMAT DÖNEMİ OSMANLI ADLİYE TEŞKİLATI .48
Dönemin Genel Özellikleri 48
Hukuki Değişimin Nedenleri 55
Dış Baskılar . 55
İktisadi ve Ticari Gelişmeler 57
Siyasi, Ekonomi ve Sosyal Hayattaki Değişimler 57
10 İçindekiler
Hukuki İhtiyaç58
Tanzimat Dönemi Osmanlı Mahkemeleri 60
Karma Mahkemeler 60
Ticaret Mahkemeleri 60
Karma Ceza Mahkemeleri 64
Nizamiye Mahkemeleri .66
Tanzimat’ın İlk Dönemlerindeki Gelişmeler (1840-1864).66
(1) Yargı Yetkisini Haiz Meclisler .66
(2) Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye .72
Nizamiye Mahkemelerinin Teşekkülü (1864-1879)76
(1) Vilayetlerde Oluşturulan Adli Teşkilat .76
(2) İstanbul’da Oluşturulan Adli Teşkilat.80
(3) Nizamiye Mahkemeleri’nin Tüm Ülkeye Teşmili .84
(4) Meşrutiyet ve Sonrası Nizamiye Mahkemeleri86
(a) Sulh Mercileri88
(b) Bidayet Mahkemeleri .88
(c) İstinaf Mahkemeleri89
(d) Temyiz Mahkemesi .90
Şer‘iye Mahkemeleri 90
Özel Mahkemeler93
İdare Mahkemeleri.93
Cemaat Mahkemeleri.98
Konsolosluk Mahkemeleri99
Askeri Mahkemeler 101
İKİNCİ BÖLÜM
DİVÂN-I AHKÂM-I ADLİYE’NİN KURULUŞU VE TEŞKİLATI
DİVAN-I AHKAM-I ADLİYE’NİN DOĞDUĞU SİYASİ, İKTİSADİ VE SOSYAL
ORTAM107
DİVAN-I AHKÂM-I ADLİYE’NİN KURULMASINI GEREKTİREN NEDENLER VE
DİVAN-I AHKÂM-I ADLİYE’YE YÖNELİK TEPKİLER.110
Divan-ı Ahkâm-ı Adliye’nin Kurulmasını Gerektiren Nedenler.110
Divan-ı Ahkâm-ı Adliye’nin Kurulmasına Yönelik Tepkiler .112
İçindekiler 11
III. DİVAN-I AHKÂM-I ADLİYE’NİN KURULMASI 117
DİVAN-I AHKÂM-I ADLİYE’NİN EHEMMİYETİ VE KÖKENİ . 126
DİVAN-I AHKÂM-I ADLİYE’NİN TEŞKİLATI . 130
Divan-ı Ahkâm-ı Adliye’nin Başkan ve Üyeleri 130
Başkan 130
Başkanın Nitelikleri ve Atanması . 130
Görevleri, Yetkileri ve Maaşları . 134
Görevlerinin Sona Ermesi 140
Üyeler. 142
Seçilmeleri, Sayıları ve Nitelikleri. 142
Görevleri, Görevlerinin Sona Ermesi ve Maaşları 150
Divan-ı Ahkâm-ı Adliye Başmüddeiumumiliği . 154
Müddeiumumiliğin Kurulması 154
Başmüddeiumumilik Teşkilatı 157
Başmüddeiumuminin Görev ve Yetkileri 160
Divan-ı Ahkâm-ı Adliye’nin Bürokratik Yapısı 164
Divan-ı Ahkâm-ı Adliye’nin İdari Birimleri 164
Divan-ı Ahkâm-ı Adliye Kalemi (Mektûbi Odası) 164
Mazbata Odası. 170
Evrak Odası 171
Vezne, Muhasebe ve Mahkeme Harçları. 173
Divan-ı Ahkâm-ı Adliye’de Bulunan Cemiyetler . 178
Tefrik Cemiyeti. 178
Havale Cemiyeti. 179
İcra Cemiyeti 183
Divan Ahkâm-ı Adliye Personeli . 188
Başmümeyyiz ve Mümeyyizler 188
Diğer Personel . 192
Divân Personelinin Özlük Sicilleri ve Özlük Hakları. 198
Divan-ı Ahkam-ı Adliye ya da Mahkeme-i Temyiz Hizmet Binaları. 206
Divan-ı Ahkam-ı Adliye’nin Kavânîn ve Nizâmât Dershanesi 208
Divan-ı Ahkâm-ı Adliye veya Mahkeme-i Temyiz İlamlarının Neşri:
Ceride-i Mehakim Gazetesi 212
12 İçindekiler
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
DİVAN-I AHKÂM-I ADLİYE MAHKEME VE DAİRELERİ
İLE DİVANIN YARGILAMA FAALİYETLERİ
DİVAN-I AHKÂM-I ADLİYE’YE BAĞLI MAHKEMELER.215
Mahkeme-i Temyiz 216
Sivas Muvakkat Temyiz Heyeti ve Eskişehir Temyiz Mahkemesi 218
Mahkeme-i Nizamiye.227
Mahkeme-i İstinaf229
Divan-ı Ahkâm-ı Adliye’ye Bağlı Diğer Mahkemeler 231
Dersaadet Mevki ve Merkez Bidayet Mahkemeleri231
Divan-ı Ahkâm-ı Adliye Mahkeme-i İbtidaiyesi .233
DİVAN-I AHKAM-I ADLİYE DAİRELERİ235
Hukuk Dairesi.235
Ceza Dairesi .237
Muhakemat Dairesi .239
İstida Dairesi 240
Şer‘iye Dairesi 244
III. DİVAN-I AHKÂM-I ADLİYE’NİN YARGILAMA FAALİYETLERİ 247
Temyiz Vazifesi 247
Divan-ı Ahkâm-ı Adliye Dönemi Temyiz Usulü 247
Divan-ı Ahkâm-ı Adliye Nizamname-i Esasisi’nde Temyiz
Usulü 247
Divan-ı Ahkâm-ı Adliye Nizamname-i Dahilisi’nde Temyiz
Usulü 248
(1) Mahkemenin İşleyişi248
(2) Temyiz Şartları.252
(3) Muhakeme İşlemleri254
(4) Temyiz İncelemesi .256
(5) Mahkeme-i Temyiz Kararları .258
(a) Tasdik (Onay) 258
(b) Nakz (Bozma) 262
Mahkeme-i Temyiz Dönemi Temyiz Usulü263
Hukuk Davalarında Temyiz Usulü.264
İçindekiler 13
(1) Temyiz Şartları 264
(2) Temyiz Sebepleri. 269
(3) Temyiz İncelemesi. 274
(4) Temyiz Kararları 276
(a) Tasdik . 277
(b) Nakz (Bozma) . 277
Ceza Davalarında Temyiz Usulü. 280
(1) Temyiz Şartları 280
(2) Temyiz Sebepleri. 290
(3) Temyiz İncelemesi. 292
(4) Temyiz Kararları 294
(a) Tasdik . 295
(b) Nakz . 296
Sulh Hakimleri Kararlarında Temyiz Usulü. 299
(1) Hukuk İşlerinde Temyiz Usulü. 299
(2) Ceza İşlerinde Temyiz Usulü . 301
Diğer Vazifeleri 302
Nef’an li’l-Kanun Nakz (Kanun Yararına Bozma) 302
İade-i Muhâkeme (Muhakemenin Tekrarlanması). 304
Hukuk Usulünde 304
Ceza Usulünde . 305
Tashih-i Karar (Karar Düzeltme) . 307
İştika Ani’l-Hükkâm (Hakimden Şikayet) 311
Tayin-i Merci. 316
Nakl-i Dava (Davanın Aktarılması) 319
Hakimlerin Yargılanması. 321
Görev Harici Suçlardan Dolayı Yargılama 322
Göreve İlişkin Suçlar Sebebiyle Yargılama . 323
Memurların Yargılanması . 325
DİVAN-I AHKÂM-I ADLİYE’NİN DAİRE, MAHKEME VE CEMİYETLERİNİN
ÇALIŞMA İSTATİSTİKLERİ 327
DİVAN-I AHKÂM-I ADLİYE VEYA MAHKEME-İ TEMYİZ’İN İŞLEYİŞİNE
YÖNELİK ELEŞTİRİLER. 337
14 İçindekiler
SONUÇ.341
KAYNAKÇA.347
EKLER 367
EK I- Divan-ı Ahkâm-ı Adliye Nizamname-i Esasisi367
EK II- Divan-ı Ahkam-ı Adliye’nin Nizâmnâme-i Dahilisidir .368
EK III- Havale Cemiyetinin Vezaif ve Muamelatına Dair
Nizamnamedir .378
EK IV- İcra Cemiyetinin Vezaif ve Muamelatına Dair Nizamnamedir .381
EK V- İcra Cemiyeti Nizamnamesi’ne Zeyl.383
EK VI- Divan-ı Ahkâm-ı Adliye Kalemi'nden Bir Şubenin Tefrikine
Dair 384
EK VII- Divan-ı Ahkâm-ı Adliye'ye Merbut Mehakim ve Cemiyetler
Hakkında Tenbihat.386
EK VIII- Divan-ı Ahkâm-ı Adliye Nezaret-i Celilesi Dairesi’nde İcra ve
Havale Cemiyetleriyle Devair ve Mehakim-i Mülhakada
Müstahdem Bulunan Hademenin Vezaifiyle Suret-i Tertib ve
Tevzifine Dair Talimattır 388
EK IX- İstid’a Dairesi’nin Teşkiline Dair İrade .392
EK X- Mahkeme-i Temyiz’de Hükümleri Nakz veya Tasdik Olunacak
İlâmât Hakkında Fî 14 Rebiülevvel Sene 96 Tarihi ve 19
Numerosuyla Şeref-Vürûd Olan Tezkire-i Sâmiye393
EK XI- Divan-ı Ahkâm-ı Adliye Kavanin ve Nizamat Dershanesi’ne
Dair Nezaret Takriri ve Talimat 394
EK XII- Muvakkat Temyiz Heyeti Teşkiline Dair Kanun396
EK XIII- Heyet-i Temyiziye Merkezi’nin Eskişehir’e Nakline ve
Teşkilatının Tevsiine Dair Kanun 397
TABLOLAR DİZİNİ
Tablo 1: Divan-ı Ahkâm-ı Adliye’ye tayin edilen aza sayısı ve bunlara tahsis
edilen maaş miktarı. 154
Tablo 2: 1297 (1880) tarihli Salnameye göre Mahkeme-i Temyiz
Başmüddeiumumilik teşkilatı 158
Tablo 3: 1288 (1871) tarihli Salnameye göre Havale Cemiyeti teşkilatı 180
Tablo 4: 1296 (1879) tarihli Salnameye göre Havale Cemiyeti teşkilatı 183
Tablo 5: 1296 (1879) tarihli Salnameye göre İcra Cemiyeti ve İcra Cemiyeti
Şubesi teşkilatı. . 188
Tablo 6: Divan-ı Ahkâm-ı Adliye’ye ilk tayin edilen memurların derece ve
maaşları. 197
Tablo 7: Divan-ı Ahkâm-ı Adliye Mahkeme-i Nizamiyesi’ne ilk tayin edilen
memurların derece ve maaşları. . 198
Tablo 8: Sivas Muvakkat Temyiz Heyeti’nin 1338 (1920) senesine ait
istatistik cetveli. 224
Tablo 9: Mahkeme-i Temyiz Ceza Dairesi’ne 26 Cemaziyelahir 1296 (17
Haziran 1879) tarihine kadar gelen dava nevi ve miktarını gösteren
hülasa defteri. . 333
Tablo 10: Mahkeme-i Temyiz Hukuk Dairesi’nde 1296 (1878-1879) senesinde
derdest-i tetkik bulunan davaların nevi ve miktarı. 334
Tablo 11: Mahkeme-i Temyiz Hukuk Dairesi’nde 1296 (1878-1879) senesinde
“ashabı celb olunan” davaların nevi ve miktarı. 334
Tablo 12: Mahkeme-i Temyiz Hukuk Dairesi’nde 1296 (1878-1879) senesinde “
ashabının müraca‘atına mu‘llak bulunan” davaların nevi ve miktarı. 335
Tablo 13: Mahkeme-i Temyiz Hukuk Dairesi’nde 1296 (1878-1879) senesinde
mevcut bulunan evrak miktarı ve bu evrakların hangi tarihlerde ve
hangi mahallerden geldiğini gösterir cetvel 335
