Türkiye´de Siyasi Partilerin Finansmanı ve Siyasi Rekabette Eşitlik
Dr. Rengül EKİZCELEROĞLU
Bu çalışma, Türkiye’deki siyasi partilerde paranın, özellikle de doğrudan devlet yardımlarının, partiler arasındaki siyasi-seçimsel rekabette eşitliği zedeleyip zedelemediğine ilişkin tartışmanın çözümüne katkı sağlamayı amaçlamaktadır. Bu doğrultuda, siyaset bilimi, hukuk, iktisat ve yer yer istatistikten yararlanılarak multidisipliner bir araştırma gerçekleştirilmekte,siyasi partilerin finansmanı ve sonuçlarına ilişkin kuramlar ana hatlarıyla incelenmektedir.
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ III
İÇİNDEKİLER V
KISALTMALAR XIII
GİRİŞ 1
I. BÖLÜM
DEMOKRASİ TEORİSİNDE SİYASİ PARTİLER VE SİYASİ REKABETTE EŞİTLİK
1. DEMOKRASİ TEORİSİNDE SİYASİ PARTİLER 5
1.1. Siyasi Partiler ve Temsil 10
1.1.1. Temsili Demokrasinin Krizi ve Siyasi Partilerin Aşınması 14
1.2. Yeni Zamanların Siyasetinde Siyasi Partilerin Yapısal ve İşlevsel
Dönüşümleri 17
1.2.1. Siyasi Partilerin İşlevsel Dönüşümü: Siyasi Partiler ve
İdeolojiler Öldü mü? 17
1.2.2. Siyasal Partilerin Yapısal Dönüşümleri 26
2. SİYASİ PARTİLERİN SİYASİ- SEÇİMSEL REKABETİ VE BU REKABETİ ETKİLEYEN UNSURLAR 31
2.1. Siyasi- Seçimsel Rekabet Kavramı ve Ölçüm Sorunları 32
2.2. Siyasi-Seçimsel Rekabeti Etkileyen Unsurlar 35
2.2.1. Siyasal Sistem 35
2.2.2 Seçmen Davranışı 37
2.2.3. Parti İmajı ve Parti Sistemi 38
2.2.3.1. Kartel Parti Teorisinin Siyasi- Seçimsel Rekabet Açısından
Eleştirisi 40
2.2.4. Seçim Sistemi ve Seçim Barajı 41
2.2.5. Partilerin Mali Güçleri, İnsan Kaynakları ve Siyasi-Seçimsel
Rekabette Eşitlik 42
2.2.5.1. Siyasal Pazarlama, Seçim Kampanyaları ve Medya 45
II. BÖLÜM
SİYASİ PARTİLERİN FİNANSMANI
1. SİYASİ PARTİLERİN FİNANSMANINA İLİŞKİN KURAMSAL
YAKLAŞIMLAR 51
1.1. Siyasetin Finansmanına Yönelik Düzenlemelerde Temel
Yaklaşımlar 57
2. SİYASİ PARTİLERİN FİNANSMANINA İLİŞKİN HUKUKİ
DÜZENLEMELERİN GELİŞİMİ 59
3. BİR SİSTEM OLARAK SİYASİ PARTİLERİN FİNANSMANI 63
3.1. Siyasi Partilerin Gelir Kaynakları 63
3.1.1. Özel Gelir Kaynakları 63
3.1.1.1. Aidatlar 63
3.1.1.2. Bağışlar 66
3.1.1.2.1. Bazı Bağış Kaynaklarının Yasaklanması 67
3.1.1.2.2. Bağış Miktarlarının Sınırlandırılması 69
3.1.1.2.3. Bağış Sahiplerinin Kimliklerinin Açıklanması 70
3.1.1.2.4. Bağış Sınırlamalarına İlişkin Değerlendirme 71
Tablo 1. Bağış Kaynaklarına İlişkin Sınırlamalar ve
Bölgesel Dağılımları 72
Tablo 2. Bağış Miktarlarına İlişkin Sınırlamalar ve
Bölgesel Dağılımları (%) 73
3.1.1.3. Diğer Gelirler 74
3.1.2. Kamusal Gelir Kaynakları 75
3.1.2.1. Doğrudan Kamusal Finansman (Hazine Yardımı) 77
3.1.2.1.1. Devlet Yardımlarının Dağıtımında Öne Çıkan
Unsurlar 78
3.1.2.1.2. Devlet Yardımlarına Yöneltilen Eleştiriler 82
3.1.2.2. Dolaylı Kamusal Finansman 90
3.1.3. Siyasi Partilerde Kayıt Dışı Finansman Sorunu 92
3.2. Siyasi Partilerin Giderleri ve Harcamalara İlişkin
Düzenlemeler 94
3.3. Siyasi Partilerin Mali Denetimi ve Şeffaflığa İlişkin
Düzenlemeler 97
3.3.1. Siyasi Partilerin Finansmanında Şeffaflık ve
Kamuoyu Denetimi 97
3.3.2. Siyasi Partilerin Kurumsal Mali Denetimi ve Yaptırımlar 100
III. BÖLÜM
TÜRK HUKUKUNDA SİYASİ PARTİLERİN FİNANSMANI
1. 1961 ANAYASASI ÖNCESİ DÖNEM 105
2. 1961 ANAYASASI DÖNEMİ 108
3. 1982 ANAYASASI DÖNEMİ 111
3.1. Siyasi Partilerin Gelirleri 111
3.1.1. Aidatlar 112
3.1.1.1. Giriş ve Üyelik Aidatı 112
3.1.1.2. Milletvekili Aidatı 113
3.1.1.3. Milletvekilliği Aday Adaylığı Aidatı 114
3.1.2. Bağışlar 114
3.1.3. Ticari Faaliyet, Kredi ve Borç Alma Yasağı 120
3.1.4. Satış Gelirleri ve Parti Malvarlığından Elde Edilen
Gelirler 121
3.1.5. Sosyal Faaliyet Gelirleri 122
3.1.6. Kamusal Destekler 122
3.1.6.1. Doğrudan Kamusal Destekler 122
3.1.6.2. Dolaylı Kamusal Destekler 131
3.1.6.2.1. Kamuya Ait Kitle İletişim Araçlarından
Yararlanma 132
3.1.6.2.2. Vergi Muafiyetleri 134
3.1.6.2.3. Diğer Dolaylı Kamusal Destekler 135
3.1.7. Gelirlerin Sağlanma Şekli 137
3.2. Siyasi Partilerin Giderleri 139
3.3. Siyasi Partilerin Mali Denetimi 145
3.3.1. Mali Denetim Sonucu Partilerin Karşılaşabileceği
Yaptırımlar 148
IV. BÖLÜM
TÜRKİYE’DE SİYASİ PARTİLERİN FİNANSMANI VE SİYASİ-SEÇİMSEL REKABET
1. SİYASİ PARTİLERİN FİNANSMANININ SİYASİ PARTİ
SİSTEMİNE ETKİLERİ 152
2. 1982 ANAYASASI DÖNEMİNDE SİYASİ PARTİLERİN GELİR BİLEŞENLERİ 154
Tablo 3. 1982 Anayasası Dönemindeki Milletvekili Genel Seçimleri ve Mahalli İdareler Genel Seçimlerinde Siyasi Partilerin Aldıkları Oy Oranları (%) 155
2.1. ADALET VE KALKINMA PARTİSİ 157
Tablo 4. AKP’nin 2001-2009 Yılları Arasında Cari Fiyatlarla Gelir Bileşenleri (Milyon TL, TL) 158
Tablo 5. AKP’nin 2001-2009 Yılları Arasında Cari Fiyatlarla Temel Gelir Bileşenleri (Milyon TL, TL) 159
Tablo 6. AKP’nin 2001-2009 Yılları Arasındaki Gelir Kalemlerinin Toplam Gelirlerine Oranı (%) 159
Tablo 7. AKP’nin 2001-2009 Yılları Arasında Cari ve Reel Fiyatlarla Gelir Bileşenleri (1987= 100) 160
Grafik 1. AKP’nin 2001-2009 Yılları Arasındaki Toplam
Reel Gelirleri 161
Tablo 8. AKP’nin 2001-2009 Yılları Arasındaki Gelir
Bileşenlerinin Korelasyonu 162
Tablo 9. Yıllara göre AKP’nin Genel Merkez (GM) ve İl
Örgütlerinin (İÖ) Toplam Gelirlerine Oranı (%) 162
2.2. ANAVATAN PARTİSİ 162
Tablo 10. ANAP’ın 1983-2006 Yılları Arasında Cari
Fiyatlarla Gelir Bileşenleri (Milyon TL, YTL) 163
Tablo 11. ANAP’ın 1983-2006 Yılları Arasında
Cari Fiyatlarla Temel Gelir Bileşenleri
(Milyon TL, TL) 165
Tablo 12. ANAP’ın 1983-2006 Yılları Arasındaki Gelir
Kalemlerinin Toplam Gelirlerine Oranı (%) 166
Tablo 13. ANAP’ın 1983-2006 Yılları Arasındaki Cari ve Reel
Fiyatlarla Gelir Bileşenleri (1987=100) 167
Grafik 2. ANAP’ın 1983-2006 Yılları Arasındaki Toplam
Reel Gelirleri 168
Tablo 14. ANAP’ın 1983-2006 Yılları Arasındaki
Gelir Bileşenlerinin Korelasyonu 168
Tablo 15. Yıllara göre ANAP’ın Genel Merkez (GM) ve
İl Örgütlerinin (İÖ) Parti Toplam
Gelirlerine Oranı (%) 169
2.3. BÜYÜK BİRLİK PARTİSİ 170
Tablo 16. BBP’nin 1993-2011 Yılları Arasında Cari Fiyatlarla
Gelir Bileşenleri (Milyon TL, YTL) 170
Tablo 17. BBP’nin 1993-2011 Yılları Arasında Cari Fiyatlarla
Temel Gelir Bileşenleri (Milyon TL, TL) 172
Tablo 18. BBP’nin 1993-2011 Yılları Arasındaki Cari ve Reel
Fiyatlarla Gelir Bileşenleri (1987=100) 173
Grafik 3. BBP’nin 1993-2011 Yılları Arasındaki Toplam
Reel Gelirleri 174
Tablo 19. BBP’nin 1993-2011 Yılları Arasındaki
Gelir Kalemlerinin Toplam Gelirlerine Oranı 175
Tablo 20. BBP’nin 1993-2011 Yılları Arasındaki
Gelir Bileşenlerinin Korelasyonu 176
Tablo 21. Yıllara göre BBP’nin Genel Merkez (GM) ve
İl Örgütlerinin (İÖ) Toplam Gelirlerine
Oranı (%) 176
Tablo 22. CHP’nin 1992-2009 Yılları Arasında
Cari Fiyatlarla Gelir Bileşenleri (Milyon TL,TL) 178
Tablo 22’nin Devamı 179
Tablo 23.CHP’nin 1992-2009 Yılları Arasında Cari Fiyatlarla
Temel Gelir Bileşenleri (Milyon TL, TL) 180
Tablo 24.CHP’nin 1992-2009 Yılları Arasındaki
Cari ve Reel Fiyatlarla Gelir Bileşenleri (1987=100) 181
Grafik 4.CHP’nin 1992-2009 Yılları Arasındaki
Toplam Reel Gelirleri 182
Tablo 25.CHP’nin 1992-2009 Yılları Arasındaki
Gelir Kalemlerinin Toplam Gelirlerine Oranı 183
Tablo 26.CHP’nin 1992-2009 Yılları Arasındaki Gelir
Bileşenlerinin Korelasyonu 184
Tablo 27. Yıllara göre CHP’nin Genel Merkez (GM) ve
İl Örgütlerinin (İÖ) Toplam Gelirlerine Oranı (%) 184
2.5. DEMOKRATİK SOL PARTİ 185
Tablo 28. DSP’nin 1985-2007 Yılları Arasında Cari Fiyatlarla
Gelir Bileşenleri (Milyon TL, YTL) 185
Tablo 28’in Devamı 186
Tablo 29. DSP’nin 1985-2007 Yılları Arasında Cari Fiyatlarla Temel Gelir Bileşenleri (TL, YTL) 187
Tablo 30. DSP’nin 1985-2007 Yılları Arasındaki Cari ve
Reel Fiyatlarla Gelir Bileşenleri (1987=100) 188
Grafik 5. DSP’nin 1985- 2007 Yılları Arasındaki Toplam
Reel Gelirleri 189
Tablo 31. DSP’nin 1985-2007 Yılları Arasındaki
Gelir Kalemlerinin Toplam Gelirlerine Oranı 190
Tablo 32. DSP’nin 1985-2007 Yılları Arasındaki
Gelir Bileşenlerinin Korelasyonu 191
Tablo 33. Yıllara göre DSP’nin Genel Merkez (GM) ve
İl Örgütlerinin (İÖ) Toplam Gelirlerine Oranı (%) 191
2.6. DOĞRU YOL PARTİSİ 191
Tablo 34. DYP’nin 1983- 2006 Yılları Arasında Cari Fiyatlarla
Gelir Bileşenleri (Milyon TL, YTL) 193
Tablo 35. DYP’nin 1983-2006 Yılları Arasında Cari Fiyatlarla
Temel Gelir Bileşenleri (Milyon TL, TL) 194
Tablo 36. DYP’nin 1983-2006 Yılları Arasındaki Cari ve Reel
Fiyatlarla Gelir Bileşenleri (1987=100) 195
Grafik 6. DYP’nin 1983- 2006 Yılları Arasındaki Toplam
Reel Gelirleri 196
Tablo 37. DYP’nin 1983-2006 Yılları Arasındaki Gelir
Kalemlerinin Toplam Gelirlerine Oranı (%) 197
Tablo 38. DYP’nin 1983-2006 Yılları Arasındaki Gelir
Bileşenlerinin Korelasyonu 198
Tablo 39. Yıllara göre DYP’nin Genel Merkez (GM) ve İl
Örgütlerinin (İÖ) Toplam Gelirlerine Oranı (%) 199
2.7. MİLLİYETÇİ HAREKET PARTİSİ 200
Tablo 40.MHP’nin 1992- 2009 Yılları Arasında Cari Fiyatlarla
Gelir Bileşenleri (Milyon TL, YTL) 200
Tablo 41.MHP’nin 1992- 2009 Yılları Arasında Cari Fiyatlarla
Temel Gelir Bileşenleri (Milyon TL, YTL) 202
Tablo 42.MHP’nin 1992-2009 Yılları Arasındaki Cari ve Reel
Fiyatlarla Gelir Bileşenleri (1987=100) 203
Grafik 7.MHP’nin 1992-2009 Yılları Arasındaki Toplam
Reel Gelirleri 204
Tablo 43.MHP’nin 1992-2009 Yılları Arasındaki Gelir
Kalemlerinin Toplam Gelirlerine Oranı 205
Tablo 44.MHP’nin 1992-2009 Yılları Arasındaki Yılları Arasında
Gelir Bileşenlerinin Korelasyonu 206
Tablo 45.Yıllara göre MHP’nin Genel Merkez (GM) ve İl
Örgütlerinin (İÖ) Toplam Gelirlerine Oranı (%) 206
2.8. REFAH PARTİSİ 207
Tablo 46.RP’nin 1983- 1992 Yılları Arasında Cari Fiyatlarla
Gelir Bileşenleri (Milyar TL) 207
Tablo 47.RP’nin 1983- 1992 Yılları Arasında Cari Fiyatlarla
Temel Gelir Bileşenleri (TL) 208
Tablo 48.RP’nin 1983- 1992 Yılları Arasındaki Cari ve
Reel Fiyatlarla Gelir Bileşenleri (1987=100) 209
Grafik 8.RP’nin 1983-1992 Yılları Arasındaki Toplam
Reel Gelirleri 209
Tablo 49.RP’nin 1983-1992 Yılları Arasındaki Gelir
Kalemlerinin Toplam Gelirlerine Oranı 210
Tablo 50.RP’nin 1983-1992 Yılları Arasında Gelir
Bileşenlerinin Korelasyonu 211
2.9. SAADET PARTİSİ 212
Tablo 52.SP’nin 2001-2010 Yılları Arasında Cari Fiyatlarla Gelir
Bileşenleri (Milyon TL, YTL) 212
Tablo 53.SP’nin 2001-2010 Yılları Arasında Cari Fiyatlarla Temel
Gelir Bileşenleri (TL, YTL) 213
Tablo 54.SP’nin 2001-2010 Yılları Arasındaki Cari ve Reel
Fiyatlarla Gelir Bileşenleri (1987=100) 213
Grafik 9. SP’nin 2001-2010 Yılları Arasındaki Toplam
Reel Gelirleri 214
Tablo 55. SP’nin 2001-2010 Yılları Arasındaki Gelir Kalemlerinin
Toplam Gelirlerine Oranı 215
Tablo 56. SP’nin 2001-2010 Yılları Arasında Gelir Bileşenlerinin
Korelasyonu 215
Tablo 57. Yıllara göre SP’nin Genel Merkez (GM) ve İl
Örgütlerinin (İÖ) Toplam Gelirlerine Oranı (%) 216
1. 1982 ANAYASASI DÖNEMİNDE TÜRKİYE’DE SİYASİ
PARTİLERİN MALİ GÜÇLERİ İLE SİYASİ- SEÇİMSEL
BAŞARILARI ARASINDAKİ İLİŞKİ 216
Tablo 58. 1984-2007 Döneminde Devlet Yardımı Ölçütlerine Göre Hazine Yardımından Yararlanan Parti Sayısı ve Seçimlere Katılan Parti Sayısı…… 217
Tablo 59. AKP, ANAP, BBP, CHP, DSP, DYP, GP, MHP, RP, SP’nin 1983-2014 Yılları Arasındaki Seçimlerde Aldıkları Oy Oranları (%)… 218
Tablo 60. Siyasi Partilerin 1983-2009 Arasındaki Seçim Yıllarında Birbirlerine Göre Gelir Oranları (%) 219
Grafik 10. 1984 Mahalli İdareler Genel Seçiminde ANAP, DYP ve RP’nin Gelir ve Oy Yüzdeleri 220
Grafik 11. 1987 Milletvekili Genel Seçiminde ANAP, DYP, DSP ve RP’nin Gelir ve Oy Yüzdeleri (%) 220
Grafik 12. 1989 Mahalli İdareler Genel Seçiminde ANAP, DYP, DSP ve RP’nin Gelir ve Oy Yüzdeleri (%) 221
Grafik 13. 1991 Milletvekili Genel Seçiminde ANAP, DYP, DSP ve RP’nin Gelir ve Oy Yüzdeleri (%) 222
Grafik 14. 1994 Mahalli İdareler Genel Seçiminde ANAP, BBP, CHP, DSP, DYP, MHP ve RP’nin Gelir ve Oy Yüzdeleri (%) 222
Grafik 15.1995 Milletvekili Genel Seçiminde ANAP, BBP, CHP, DSP, DYP,MHP ve RP'nin Gelir ve Oy Yüzdeleri (%) 223
Grafik 16. 1999 Mahalli İdareler Genel Seçimi ve 1999 Milletvekili Genel Seçim’inde ANAP, BBP, CHP, DSP, DYP, MHP’nin Gelir ve Oy Yüzdeleri (%) 224
Grafik 17. 2002 Milletvekili Genel Seçiminde AKP, ANAP, BBP, CHP, DSP, DYP, GP, MHP ve SP’nin Gelir ve Oy
Yüzdeleri (%) 225
Grafik 18. 2004 Mahalli İdareler Genel Seçiminde AKP, ANAP, BBP, CHP, DSP, DYP, GP, MHP ve SP’nin Gelir ve
Oy Yüzdeleri (%) 226
Grafik 19. 2007 Milletvekili Genel Seçiminde AKP, CHP, GP, MHP ve SP’nin Gelir ve Oy Yüzdeleri (%) 227
Grafik 20. 2009 Mahalli İdareler Genel Seçiminde AKP, ANAP, BBP, CHP, DSP, MHP’nin Gelir ve Oy Yüzdeleri (%) 228
2. TÜRKİYE’DE SİYASİ PARTİLERİN FİNANSMANIN SİYASİ
REKABET VE PARTİ SİSTEMİ ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ 228
Tablo 61. 1983-2010 Yılları Arasında AKP, ANAP, BBP, CHP, DSP, DYP, MHP, RP ve SP’nin Gelir Bileşenlerinin Ortalama Oranları (%) 229
Tablo 62. 1983-2010 Yılları Arasında AKP, ANAP, BBP, CHP, DSP, DYP, MHP, RP ve SP’nin Reel Hazine Yardımı
Miktarları (1987=100) 230
Tablo 63. 1983-2010 Yılları Arasında AKP, ANAP, BBP, CHP, DSP, DYP, MHP, RP ve SP’nin Reel Bağış Gelirleri
(1987=100) 235
Tablo 64. 1983-2010 Yılları Arasında AKP, ANAP, BBP, CHP, DSP, DYP, MHP, RP ve SP’nin Genel Merkez ve İl Örgütlerinin Toplam Gelirlerine Ortalama Oranı (%) 236
SONUÇ 239
KAYNAKÇA 245
EK 1. SİYASİ PARTİLERİN YILLARA GÖRE TOPLAM GELİRLERİ (GM+İÖ) 259
EK 2. ANAYASA MAHKEMESİ KARARLAR DERGİSİ’NDE 1983-2011 SİYASİ PARTİ MALİ DENETİM KARARLARI (AKP, ANAP, BBP, CHP, DSP, DYP, MHP, RP, SP) 260
