Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu'nun Yapısı ve İdare Üzerindeki Ayrımcılık Denetimi

İÇİNDEKİLER
TAKDİM 7
ÖNSÖZ 9
İÇİNDEKİLER 11
KISALTMALAR CETVELİ 21
GİRİŞ 23

BİRİNCİ BÖLÜM
ULUSAL İNSAN HAKLARI KURUMLARI VE EŞİTLİK KURUMLARINININ TARİHÇESİ, TANIMI, YAPISAL ÖZELLİKLERİ, GÖREV VE YETKİLERİ
I. ULUSAL İNSAN HAKLARI KURUMLARI VE EŞİTLİK KURUMLARININ
TARİHÇESİ VE TANIMI 27
A. Ulusal İnsan Hakları Kurumlarının Tarihçesi ve Tanımı 27
1. Ulusal İnsan Hakları Kurumlarının Tarihçesi 27
2. Ulusal İnsan Hakları Kurumlarının Tanımı 35
B. Eşitlik Kurumlarının Tarihçesi ve Tanımı 39
1. Eşitlik Kurumlarının Tarihçesi 39
2. Eşitlik Kurumlarının Tanımı 43
C. Ulusal İnsan Hakları Kurumlarının ve Eşitlik Kurumlarının Tek Çatı
Altında Birleştirilmesi Eğilimi 47
Ç. Ulusal İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu Modelleri 49
1. Ombudsman Modeli 50
2. Danışma Komitesi Modeli 58
3. Enstitü Modeli 60
4. Komisyon Modeli 61
II. PARİS PRENSİPLERİ VE DİĞER ULUSLARARASI BELGELER IŞIĞINDA ULUSAL İNSAN HAKLARI KURUMLARI ve EŞİTLİK KURUMLARININ YAPISAL
ÖZELLİKLERİ, GÖREVLERİ VE YETKİLERİ 63
A. Ulusal İnsan Hakları Kurumları ve Eşitlik Kurumlarının Yapısal Özellikleri 63
1. Bağımsızlık 64
a. Yasal Dayanak ve Ayrı Bir Tüzel Kişilik 65
b. Hesap Verebilirlik 69

c. Özerklik 75
aa. İşlevsel Özerklik 75
bb. Mali Özerklik 76
ç. Üyelerin Seçimi, Görev Süresi ve Güvenceleri 79
2. Çoğulculuk 85
3. Erişilebilirlik 88
B. Ulusal İnsan Hakları Kurumlarının Görev ve Yetkileri 90
1. Tavsiye ve Öneride Bulunma 91
2. İnceleme / Araştırma Yapma 95
3. Ülkedeki İnsan Hakları Durumunu Gözlemleme ve Rapor Sunma 97
a Ülke İçindeki Kişi ve Kurumlara Sunulan Raporlar 98
b. Uluslararası/Bölgesel Kurum ve Kuruluşlara Sunulan Raporlar 99
4. Teşvik 100
5. İş Birliği Yapma 102
6. İnsan Hakları Konularında Eğitim 104
7. Görüşlerini Toplumla Paylaşma 105
8. Seçimlik Yetkiler ve Görevler: Yarı Yargısal Yetkiler Seçmeli Protokol 107
a. Şikâyet Başvurusu Alma 109
b. İnceleme ve Soruşturma Başlatma 114
c. Çözüm Yolları Bulma, Uyuşmazlık Çözme ve Çözüme Katkı Sunma 115
9. İşkence ve Zalimane Davranışları Önleme ve İzleme Görevi 118
C. Eşitlik Kurumlarının Görev ve Yetkileri 123
1. Ayrımcılık Mağdurlarına Yardımda Bulunma 124
2. Mahkeme Süreçlerine Müdahil Olma 125
3. Alternatif Çözüm Yöntemleri Faaliyetleri Yürütme 126
4. Bağlayıcı Karar Alma 127
5. Ayrımcılığa İlişkin Soruşturma ve Araştırma Faaliyetleri Yürütme 127
6. Rapor, Tavsiye ve Görüş Sunma 128
7. Teşvik Faaliyeti Yürütme 129
8. Uluslararası Kurumlara Sunulan Raporlara Katkı Sunma 129
9. İlgili Kurum ve Kuruluşlarla İş Birliği Yapmak, Eğitim Faaliyetlerinde Bulunma 130
Ç. Ulusal İnsan Hakları Kurumları ve Eşitlik Kurumlarının Çalışma Yöntemleri 131

1. Bilgi ve Belge Toplama 131
2. Tanık Dinleme 135
3. Toplanma ve Toplantılar Düzenleme 135
4. Çalışma Grupları Oluşturma 136
5. Ofisler Açma 136
İKİNCİ BÖLÜM
DÜNYA'DA ULUSAL İNSAN HAKLARI KURUMU ÖRNEKLERİ VE TÜRKİYE'de ULUSAL İNSAN HAKLARI KURUMLARI
I. DÜNYA'DA ULUSAL İNSAN HAKLARI KURUMU ÖRNEKLERİ 137
A. Polonya İnsan Hakları Komiseri (Polonya Ombudsmanı) 137
1. Yasal Dayanak 138
2. Yapısal Özellikler 139
3. Hukuki Statüsü ve Bağımsızlık 140
4. Görev Alanı 142
5. Yetkiler 143
a. Soruşturma Açma 143
b. Havale Etme 143
c. Yargısal Süreçlere Katılım 144
ç. Tavsiye ve Görüş Bildirme 145
d. Raporlama 145
e. İnsan Haklarını Geliştirme 146
f. İş Birliği Yapma 146
6. Eşitlik Kurumu Olarak Polonya Ombudsmanı 147
7. Ulusal Önleme Mekanizması Olarak Polonya Ombudsmanı 148
B. Almanya İnsan Hakları Enstitüsü 149
1. Yasal Dayanak 149
2. Yapısal Özellikler 150
3. Hukuki Statüsü ve Bağımsızlık 153
4. Görev Alanı 155
5. Yetkiler 156
a. Yargısal Sürece Katılım 156
b. Tavsiye ve Görüş Bildirme 156
c. Raporlama 157

ç. İnsan Haklarını Geliştirme 158
d. İş Birliği Yapma 159
e. İnsan Hakları Uygulamalarını İzleme ve Araştırma Yapma 159
6. Almanya Ulusal Önleme Mekanizması 160
7. Almanya Eşitlik Kurumu 161
C. Azerbaycan Ombudsmanı (Azerbaycan İnsan Hakları Komiseri) 163
1. Yasal Dayanak 164
2. Yapısal Özellikler 165
3. Hukuki Statüsü ve Bağımsızlık 166
4. Görev Alanı 170
5. Yetkiler 171
a. Soruşturma Açma 171
b. Havale Etme 172
c. Yargısal Süreçlere Katılım 173
ç. Tavsiye ve Görüş Bildirme 173
d. Raporlama 174
e. İnsan Hakları Geliştirme 175
f. İş Birliği Yapma 176
6. Ulusal Önleme Mekanizması Olarak Ombudsman 178
Ç. Uganda İnsan Hakları Komisyonu 178
1. Yasal Dayanak 179
2. Yapısal Özellikler 180
3. Hukuki Statüsü ve Bağımsızlık 181
4. Görev Alanı 183
5. Yetkiler 185
a. Soruşturma Açma 185
b. Raporlama 186
c. Tavsiye ve Görüş Bildirme 187
ç. İnsan Haklarını Geliştirme 187
d. İş Birliği Yapma 188
e. Alternatif Uyuşmazlık Çözüm Yöntemleri Uygulama 189
f. Bağlayıcı Karar Alma 189
g. Bilgi ve Belge Talep Etme, Tanık Dinleme 190
ğ. İnsan Hakları Yükümlülüklerini Gözlemlemek 191
6. Uganda Eşitlik Kurumu 192

II. TÜRKİYE'DE ULUSAL İNSAN HAKLARI KURUMLARININ TARİHSEL SÜRECİ 194
A. TBMM İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu 194
B. İnsan Hakları Bakanlığı 197
C. İnsan Haklarından Sorumlu Devlet Bakanlığı 202
Ç. İnsan Hakları Yüksek Danışma Kurulu 203
D. İnsan Hakları Koordinatör Üst Kurulu 203
E. İnsan Hakları Eğitimi'nin On Yılı Ulusal Komitesi 204
F. Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı 206
G. İnsan Hakları Üst Kurulu 208
Ğ. İnsan Hakları Danışma Kurulu 210
H. İnsan Hakları İhlal İddialarını İnceleme Heyetleri 212
İ. İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları 214
J. Kolluk Gözetim Komisyonu 219
K. Ombudsman 228
L. Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu 237
1. Tarihsel Süreç 237
2. Yasal Dayanak 239
3. Hukuki Nitelik 239
4. Yapısal Özellikler 242
5. Amaç 247
6. TİHEK'nın Yapısı 248
a. Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurulu 248
b. Kurulun Görevleri 252
c. Başkan 253
ç. Başkanın Görevleri 254
d. Başkanlık Teşkilatı 254
7. TİHEK'in Görevleri 256
a. Kişi Bakımından Görev Alanı 256
b. Konu Bakımından Görev Alanı 258
aa. İnsan Haklarına İlişkin Görevleri 259
aaa. İnsan Haklarının Korunmasına Yönelik Çalışmalar Yapma 259
bbb. İnsan Hakları Konularında Kamuoyunu Bilinçlendirme 259
ccc. Milli Eğitim Müfredatına Katkıda Bulunma 260
ççç. Üniversiteler ile Ortaklaşa Faaliyetlerde Bulunma 260

ddd. Meslek Öncesi ve Meslek İçi Eğitimlere Katkıda Bulunma 261
eee. Mevzuat Çalışmalarına Katkıda Bulunma 261
fff. İnsan Hakları İhlallerini Re'sen İnceleme 262
ggg. Rapor Hazırlama ve Yayımlama 263
hhh. Uluslararası Gelişmeleri İzlemek ve Uluslararası
Kuruluşlarla İş Birliği Yapma 264
ııı. Ulusal Kuruluşlarla İş Birliği Yapma 264
iii. Uluslararası Sözleşmelerinin Uygulanmasını İzleme ve Raporlara Katkı Sunma 264
bb. Ayrımcılık Yasağına İlişkin Görevleri 265
aaa. Ayrımcılığın Önlenmesine Yönelik Çalışmalar Yapma 265
bbb. Ayrımcılık Yasağı İle İlgili Konularda Kamuoyunu Bilinçlendirme 265
ccc. Milli Eğitim Müfredatına Katkıda Bulunma 265
ççç. Üniversiteler ile Ortaklaşa Faaliyetlerde Bulunma 266
ddd. Kamu Kurum ve Kuruluşlarını Denetleme 266
eee. Özel Hukuk Kişilerini Denetleme 267
fff. Mevzuat Çalışmalarına Katkıda Bulunma 267
ggg. Rapor Hazırlama ve Yayımlama 268
cc. İşkence ve Kötü Muameleyle Mücadeleye İlişkin Görevleri 268
aaa. Alıkonulma Yerlerine Ziyaretler Gerçekleştirme ve
İlgili Makamlara Tavsiyelerde Bulunma 268
bbb. Ziyaretlere İlişkin Raporlar Düzenleme ve İlgililere İletme 268
ccc. Diğer Kurum ve Kuruluşların Alıkonulma Yerlerine Gerçekleştirdikleri Ziyaretlere İlişkin Raporları
İnceleme ve Değerlendirme 269
ççç. Mevzuat Çalışmalarına Katkıda Bulunma 269
ddd. Başvuruları İnceleme, Araştırma, Karara Bağlama ve Sonuçlarını Takip Etme 269
eee. İşkence ve Kötü Muameleyle Mücadele Konularında Bilgilendirme Faaliyetleri Yürütme 270
fff. Rapor Hazırlama ve Yayımlama 270
ggg. Uluslararası Mevzuatı İzleme 270
ğğğ. İş Birliği Yapma 271
hhh. Raporlara Katkı Sunma 271
ııı. İşkence ve Kötü Muamele İle Mücadele Konularında Çalışmalar Yapma 271

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
GENEL OLARAK DENETİM KAVRAMI VE TİHEK'İN İDARE ÜZERİNDEKİ AYRIMCILIK DENETİMİ
I. DENETİM KAVRAMI VE İDARENİN YARGI DIŞI DENETİM MEKANİZMALARI 273
A. Genel Olarak Denetim Kavramı 273
B. Denetimin Amacı ve İşlevi 274
C. İdare Üzerindeki Yargı Dışı Denetim Mekanizmaları 276
1. Siyasi Denetim 277
2. İdari Denetim 282
a. İç Denetim 283
aa. Hiyerarşi Denetimi 284
bb. İsti'taf Denetimi 285
cc. Teftiş Denetimi 286
b. Dış Denetim 288
aa. İdari Vesayet Denetimi 288
bb. Kurul Denetimi 290
aaa. Devlet Denetleme Kurulu Denetimi 290
bbb. Kamu Görevlileri Etik Kurulu Denetimi 291
3. Sayıştay Denetimi 294
4. Kamu Denetçisi (Ombudsman) Denetimi 296
5. Kamuoyu Denetimi 299
II. TÜRKİYE İNSAN HAKLARI VE EŞİTLİK KURUMU'NUN AYRIMCILIK DENETİMİ 302
A. Genel Olarak Eşitlik İlkesi ve Ayrımcılık Yasağı 302
B. 6701 Sayılı Kanunda Yer Alan Ayrımcılık Türleri 306
1. Doğrudan Ayrımcılık 306
2. Dolaylı Ayrımcılık 309
3. Taciz 311
4. Dolayısıyla Ayrımcılık 312
5. Çoklu Temelde Ayrımcılık 313
6. Ayrımcılık Talimatı 315
7. Mağdurlaştırma 316
8. Varsayılan Temele Dayalı Ayrımcılık 317
9. Ayrı Tutma 317
10. Makul Uyumlaştırma Yapmama 318

C. 6701 sayılı Kanunda Yer Alan Ayrımcılık Temelleri 319
1. Cinsiyet 320
2. Irk 322
3. Etnik Köken 324
4. Dil 325
5. Din, İnanç ve Mezhep 325
6. Felsefi ve Siyasi Görüş 327
7. Servet 328
8. Doğum 329
9. Medeni Hal 329
10. Engellilik ve Sağlık Durumu 330
11. Yaş 332
Ç. 6701 sayılı Kanuna Göre Ayrımcılık Yasağının Konu Bakımından Kapsamı 333
1. Hizmetlerin Sunumu 333
2. Taşınır ve Taşınmaz Malların Satım ve Kiralanma Süreçleri 335
3. Siyasi Parti, Sendika, Vakıf, Dernek ve Meslek Örgütlerine Üyelik 337
4. İstihdam ve Serbest Mesleğe Kabul 337
5. 6701 sayılı Yasaya Göre Ayrımcılık İddiasının İleri Sürülmeyeceği Haller 339
D. TİHEK'in Denetimi Kapsamına Giren Kamu Kurum ve Kuruluşları 343
1. Sunulan Hizmet Bakımından TİHEK'in Denetimi Kapsamına Giren
Kamu Kurum ve Kuruluşları 343
2. Taşınır ve Taşınmaz Malları Satımı, Kiralanması Bakımından TİHEK'in Denetimi Kapsamına Giren Kamu Kurum ve Kuruluşları 351
3. İstihdam Bakımından TİHEK'in Denetimi Kapsamına Giren Kamu
Kurum ve Kuruluşları 352
E. TİHEK'in Ayrımcılık Denetimi Süreci 352
1. Denetimin Başlangıcı 352
a. Re'sen Harekete Geçme 352
b. Başvuru Üzerine Harekete Geçme. 353
aa. Başvuru Hakkı Olan Kişiler 353
bb. Başvuru Süreci ve Başvurunun İçeriği 355
c. TİHEK'in Başvuruları İnceleme ve Araştırma Süreci 357
2. TİHEK'in Yetkileri 362
a. Bilgi ve Belge Talep Etme 362

b. İnceleme ve Araştırma Heyetleri Oluşturma 363
c. Bilirkişi Görevlendirme ve Tanık Dinleme 364
3. Ayrımcılık Yasağının İhlal Edildiğinin Tespiti Halinde Verilecek Kararlar 364
a. İhlal Kararı 364
b. İdari Yaptırım Kararı (İdari Para Cezası) 366
aa. İdari Para Cezasının Belirlenmesi Süreci 368
aaa. Temel İdari Para Cezasının Belirlenmesi 368
bbb. İdari Para Cezasını Seçenek Yaptırıma Dönüştürme 370
ccc. Tekerrür 370
bb. Kamu Kurumlarına Kesilen İdari Para Cezasının Sorumlu
Personele Rücu 371
cc. İdari Para Cezalarına İtiraz 373
SONUÇ 377
KAYNAKLAR 387