Uluslararası Deniz Ticari Taşımacılığı ve Türkiye Ekonomisindeki Yeri 1923-1980

ULUSLARARASI DENİZ TİCARİ TAŞIMACILIĞI VE TÜRKİYE EKONOMİSİNDEKİ YERİ 1923-1980



HÜSEYİN TOPUZ



İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ...........................................................................................................................V

İÇİNDEKİLER ..........................................................................................................VII

TABLOLAR LİSTESİ...............................................................................................XII

GRAFİK LİSTESİ .....................................................................................................XV

KISALTMALAR ....................................................................................................XVII

GİRİŞ ..............................................................................................................................1

BİRİNCİ BÖLÜM

OSMANLI'DAN CUMHURİYET'E ULUSLARARASI

DENİZ TİCARİ TAŞIMACILIĞI

1.1. Osmanlı Öncesi Türklerde Denizcilik, Selçuklu ve Anadolu Beylikler Dönemi...5

1.1.1. Selçuklu Dönemi .........................................................................................5

1.1.2. Anadolu Beylikler Dönemi .........................................................................7

1.2. Osmanlı Dönemi Deniz Ticareti ve Deniz Taşımacılığı.......................................10

1.2.1. Kuruluşundan 1800'e Kadar Osmanlı Deniz Ticari Taşımacılığı.............10

1.2.1.1. 1300-1700 Dönemi.......................................................................10

1.2.1.2. 1700-1800 Dönemi.......................................................................17

1.3. Kapitülasyonlar ve Osmanlı Denizciliği...............................................................20

1.3.1. Kapitülasyonların Ekonomiye ve Denizciliğe Etkileri .............................20

1.3.2. Kapitülasyonların Kaldırılmasına Dair Girişimler ve Denizciliğe

Etkileri ......................................................................................................24

1.4. Osmanlı Dönemi Limanları..................................................................................25

1.4.1. İstanbul Limanı..........................................................................................25

1.4.2. İzmir Limanı..............................................................................................27

1.4.3. Diğer Limanlar ..........................................................................................29

1.4.3.1. Trabzon Limanı............................................................................29

1.4.3.2. Samsun Limanı ............................................................................31

1.4.3.3. İskenderun Limanı .......................................................................32

1.4.3.4. Mersin Limanı..............................................................................33VIII

1.5. Yenileşme Döneminden Cumhuriyet'e Osmanlı Deniz Ticari Taşımacılığı ........34

1.5.1. Bahriye Nezareti ve Bahriye Meclisinin Kuruluşu ...................................38

1.5.2. Osmanlı Deniz Taşımacılığında Özel Teşebbüse Ait Gemicilik

İşletmeleri..................................................................................................40

1.5.2.1. Şirket-i Hayriye (1853–1945) ......................................................40

1.5.3. Osmanlı Deniz Taşımacılığında Kamuya Ait Gemicilik İşletmeleri ........42

1.5.3.1. Fevaid-i Osmaniye Şirketi (1843-1870).......................................42

1.5.3.2. İdare-i Aziziye (1870–1878) ........................................................46

1.5.3.3. İdare-i Mahsusa (1878–1909) ......................................................47

1.5.3.4. Osmanlı Seyr-i Sefain İdaresi (1910–1923).................................48

1.6. XIX. Yüzyılda Osmanlı Limanlarından Gerçekleşen Ticaret Hacmi...................50

1.6.1. Osmanlı İmparatorluğunun Beş Büyük Limandan Yaptığı İhracat...........51

1.6.2. 1878–1894 Arası İthalat ve İhracatın Kıymeti ve Alınan Gümrük

Vergisi Miktarları.......................................................................................52

1.6.3. (1888-1897) Osmanlı Limanlarına Ticaret Eşyası ve Saire Nakleden

Sefai'nin Miktarı .......................................................................................53

1.6.4. 1897 Senesi Osmanlı İmparatorluğuna Eşya ve Saire Nakleden

Yabancı Sefainin Milliyeti ve Gemi Sayıları ............................................54

1.6.5. 1897 Senesi Osmanlı Limanlarında Mevcut Osmanlı Sancağı

Taşıyan Toplam Sefain (Gemi) ve Kayık ve Sairenin Miktarı .................55

1.6.6. Osmanlının Son Dönemlerinde, İstanbul ve İzmir Liman Hareketleri.....56

1.6.6.1. İzmir Liman Hareketleri...............................................................56

1.6.6.2. İstanbul Liman Hareketleri...........................................................58

1.6.7. Osmanlı İstatistiklerindeki Verilere Göre Osmanlı Dış Ticareti

(1878–1913) ..............................................................................................61

1.6.7.1. Yirminci Yüzyıl Başlarında Osmanlı İmparatorluğunun İthalat

ve İhracat Yaptığı Uluslar ve Mal Çeşitleri (1907-1911) ............63

1.6.7.2. Osmanlı'nın Son Dönem de Deniz Ticaretinin Geliştirilmesine

Yönelik Layihalar ........................................................................66

1.6.8. Osmanlı Son Dönem Deniz Ticaret Filosu ve Taşıma Kapasitesi ............67

1.7. 19. Yüzyılın İlk Yarısı (1823) Yılı İstanbul Limanı ve Diğer Limanlarımız

Arasında ki Bir Haftalık Deniz Ticari Taşımacılığının Analizi............................69

1.7.1. Liman Hareketleri......................................................................................70

1.7.1.1. İstanbul Limanından Çıkan Gemiler ............................................70

1.7.1.2. İstanbul Limanına Giren Gemiler ................................................72

1.7.1.3. Marmara ve Ege Denizinden, İstanbul Limanına Giren ve

Çıkan Gemilerin Uğradığı Limanların Envanteri........................74

1.7.1.4. Karadeniz'den, İstanbul Limanına Giren ve Çıkan Gemilerin

Uğradığı Limanların Envanteri....................................................741.7.2. Döneme Ait Gemilerin Taşıdığı Yükler ....................................................74

1.7.3. Gemi Çeşitleri ve Mürettebat ....................................................................82

1.8. Yabancı Bandıralı Gemiler Açısından İstanbul Liman Hareketleri (1848-1851).....87

1.8.1. İstanbul Limanına Gelen Yabancı Bandıralı Gemiler ve Toplam

Bandıra İçinde Ulusların Payları (1848-1851) ..........................................87

1.9. İstanbul Limanına Giren ve Çıkan Osmanlı ve Yabancı Bandıralı Gemilerin

Liman Hareketleri (1899- 1908)...........................................................................95

İKİNCİ BÖLÜM

CUMHURİYET DÖNEMİ

ULUSLARARASI DENİZ TİCARİ TAŞIMACILIĞI

2.1. Cumhuriyetin Devraldığı Yapı............................................................................105

2.1.1. Cumhuriyet Dönemi Deniz Taşımacılığında Özel Teşebbüse Ait

Gemicilik İşletmeleri...............................................................................107

2.1.2. Cumhuriyet Dönemindeki Kamuya Ait Gemicilik İşletmeleri ...............110

2.1.2.1. Türkiye Seyrisefain İdaresi Umum Müdürlüğü

(6.12.1923–30.6.1933) ...............................................................111

2.1.2.2. Denizyolları, Akay ve Fabrika ve Havuzlar İşletmeleri

(1933–1937) ...............................................................................113

2.1.2.3. Denizbank (1938–1939) .............................................................114

2.1.2.4. Devlet Denizyolları İşletmesi (1939–1944) ...............................116

2.1.2.5. Devlet Denizyolları ve Limanları İşletmesi Umum Müdürlüğü

(1944–1952) ...............................................................................118

2.1.2.6. Denizcilik Bankası T.A.Ş. (1952–1983) ....................................119

2.2. Cumhuriyetin İlk Yıllarında Denizcilik Politikaları...........................................124

2.2.1. Kapitülasyonların Kaldırılması ...............................................................125

2.2.2. İzmir İktisat Konferansı ve Denizciliğimiz.............................................126

2.2.3. Lozan Konferansı ve Denizciliğimiz (24 Temmuz 1923).......................129

2.2.4. Limanlar Kanunu ve Denizciliğimiz .......................................................134

2.2.5. Kabotaj Kanunu ve Deniz Ticari Taşımacılığımız ..................................135

2.3. Planlı Dönem Öncesi Cumhuriyet Dönemi Hükümet Programlarında

Belirlenen Denizcilik Politikaları .......................................................................141

2.3.1. İcra Vekilleri Heyetlerinin Hükümet Programlarında Denizcilik ve

Deniz Ulaştırması (3 Mayıs 1920–28 Ekim 1923) .................................142

2.3.2. Atatürk'ün Cumhurbaşkanlığı Döneminde Kurulan Hükümetlerin

Programlarında Denizcilik ve Deniz Taşımacılığı

(29 Ekim 1923-11 Kasım 1938)..............................................................143

2.3.2.1. Okyar Hükümeti (22.11.1924–3.3.1925) ...................................144

2.3.2.2. İnönü Hükümetleri (I,II, III, IV, V,VI, VII 6 Mart

1924–22 Kasım 1924, 3 Mart 1925–1 Kasım 1937).................144

2.3.2.3. Birinci Bayar Hükümeti (1 Kasım 1937-11 Kasım 1938) .........146X

2.3.3. İsmet İnönü'nün Cumhurbaşkanlığı Dönemindeki Hükümet

Programlarında Denizcilik ve Deniz Taşımacılığı Politikaları

(11 Kasım 1938–21 Mayıs 1950)............................................................148

2.3.4. Celal Bayar'ın Cumhurbaşkanı, Adnan Menderes'in Başbakan Olduğu

Dönemde Hükümetlerin Denizcilik Politikaları (22.5.1950–27.5.1960) ..151

2.4. Beş Yıllık Kalkınma Planları Döneminde Denizcilik Politikaları .....................152

2.4.1. Birinci Beş Yıllık Kalkınma Dönemi Denizcilik Politikaları (1963-1967).153

2.4.2. İkinci Beş Yıllık Kalkınma Dönemi Denizcilik Politikaları (1968-1972)...157

2.4.3. Üçüncü Beş yıllık Kalkınma Dönemi Denizcilik Politikaları (1973-1978).160

2.5. 1923-1957 Dönemi Milli Ticaret Filomuzun Büyümesine Yönelik Rakamlar

ve 1929 Yılı ile 1957 Yılındaki Milli Ticaret Filomuzun Şirketler Bazındaki

Karşılaştırmaları ................................................................................................163

2.5.1. Türk Ticaret Filosunun 1939 Yılı Başındaki Durumu İle 1947 Yılı

Başındaki Durumunun Karşılaştırılması .................................................168

2.5.2. Dünyanın Önde Gelen Ülkelerinin Filo Tonajları ile Türkiye'nin Filo

Tonajları Açısından Karşılaştırılması (1948–1956) ................................169

2.6. Türk Ticaret Filosundaki Kamu ve Özel Sektöre Ait Yük Gemileri (1963-1973)..171

2.7. Türk Deniz Ticaret Filomuzun Son Dönem Gelişimi (1970–1980)...................173

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

CUMHURİYET DÖNEMİ ULUSLARASI DENİZ TİCARİ

TAŞIMACILIĞININ TÜRKİYE EKONOMİSİNDEKİ YERİ

3.1. Tanıtım ve Kavramlar .........................................................................................177

3.1.1. Uluslararası Taşımacılık da Ton ve Tonaj Kavramları............................178

3.1.1.1. Deplasman Tonilatosu (Maimahreç-Displacement

Tonnage or Tonnes)....................................................................178

3.1.1.2. Gross Tonilato (Gross Tonnage).................................................179

3.1.1.3. Net Tonilato (Nett Tonnage).......................................................179

3.1.1.4. Dedveyt ton (Deadweight Tonnes).............................................179

3.2. Dünya Deniz Taşımacılığındaki Gelişmeler ve Dünya Ticaret Filosu ...............180

3.2.1. Dünya Deniz Taşımacılığındaki Gelişmeler.............................................180

3.2.2. Dünya Deniz Ticaret Filosundaki Gelişmeler ..........................................183

3.3. Türkiye'nin Uluslararası Deniz Taşımacılığındaki Gelişmeler ve Türk Deniz

Ticaret Filosu ....................................................................................................185

3.3.1. Uluslararası Deniz Taşımacılığımızdaki Gelişmeler ................................185

3.3.2. Türk Deniz Ticari Filosundaki Gelişmeler ve Yapısal Analizi.................186

3.4. Türkiye'de Deniz Yoluyla Yük Taşımacılığı......................................................194

3.4.1. Kabotaj Taşımacılığı.................................................................................194

3.4.2. Uluslararası Taşımacılık ...........................................................................194XI

3.5. Türk Deniz Yolu Taşımacılığının Dış Ticaretteki Gelişimi (1950–1980) ..........195

3.5.1. Türk ve Yabancı Bayraklı Gemilerle Yapılan Taşımalar ..........................200

3.6. Deniz Ticari Taşımacılığının Türkiye Ekonomisine Katkıları ...........................202

3.6.1. Ödemeler Dengesine Katkısı...................................................................204

3.6.2. Döviz Girdisi ve Döviz İkamesi Sağlamaya Yönelik Katkısı ................204

3.6.3. İstihdama Olan Katkısı............................................................................205

3.7. Uluslararası Deniz Taşımacılığı İçindeki Navlun Getirilerinin Türkiye

Ekonomisine Katkılarına Yönelik Bir Analiz.....................................................206

3.8. Türkiye'de Uluslararası Deniz Taşımacılığına Yönelik Sorunlar ve

Gelecek İçin Çözüm Önerileri............................................................................221

SONUÇ........................................................................................................................227

KAYNAKÇA ..............................................................................................................237