Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi ve Yargılamada Kullandığı Yöntem, İlke ve Usuller

Doç. Dr. Yaşar SALİHPAŞAOĞLU

İÇİNDEKİLER
TEŞEKKÜR 7
İÇİNDEKİLER 9
KISALTMALAR 15
GİRİŞ 17
I. AVRUPA KONSEYİ’NİN KURULUŞU VE ÜYELERİ 19
II. AVRUPA KONSEYİ’NİN RESMÎ DİLLERİ, MERKEZİ VE BAYRAĞI 21
III. AVRUPA KONSEYİ’NİN TEMEL ORGANLARI 22
IV. AVRUPA KONSEYİ’NİN AMAÇLARINDAN BİRİ: İNSAN HAKLARI İLE
TEMEL ÖZGÜRLÜKLERİ KORUMAK VE GELİŞTİRMEK 23
AVRUPA KONSEYİ TACININ MÜCEVHERİ: AVRUPA İNSAN HAKLARI
SÖZLEŞMESİ 27
I. SÖZLEŞME’NİN OLUŞUMU VE TÜRKİYE’NİN SÖZLEŞME’YE TARAF OLMASI 27
II. SÖZLEŞME’NİN KAPSAMI 28
SÖZLEŞME’NİN DENETİM MEKANİZMASI 31
I. KISA BİR TARİHÇE: DENETİM MEKANİZMASININ GELİŞİM SÜRECİ 31
II. DENETİM MEKANİZMASININ BUGÜNKÜ YAPISI VE İŞLEYİŞİ 36
A. Yargıçların Sayısı, Nitelikleri ve Seçimi 36
B. Mahkemenin İdari Birimleri 37
1. Mahkeme Genel Kurulu (the Plenary Court). 37
2. Mahkeme Başkanlığı (Presidency of the Court) 38
3. Bölümler (Sections) 39
4. Başkanlık Kurulu (Bureau) 39
5. Yazı İşleri Müdürlüğü (the Registry) 40
C. Mahkemenin Yargısal Birimleri 40
1. Tek Yargıç Düzeni (Single-Judge Formation) 41
2. Komite (Committee) 41
3. Daire (Chamber) 41
4. Büyük Daire (Grand Chamber) 42
5. Büyük Daire Kurulları 43

SÖZLEŞME’NİN 1. MADDESİ: AVRUPA İNSAN HAKLARI MAHKEMESİNİN
YETKİSİ VE TARAFLARIN POZİTİF YÜKÜMLÜLÜĞÜ 45
I. MAHKEMENİN YER YÖNÜNDEN YETKİSİ (RATIONE LOCI) 45
II. MAHKEMENİN KİŞİ YÖNÜNDEN YETKİSİ (RATIONE PERSONAE) 50
A. Şikâyetçi Açısından: Mahkemeye Kimler Başvurabilir? 50
1. Devlet Başvurusu: Devletlerarası Davalar (Inter-State Cases) 50
a. Devlet başvurularına dair veriler 53
b. Devletlerin üçüncü taraf sıfatıyla davaya katılması 55
2. Bireysel Başvurular (Individual Applications). 57
a. Bireysel başvuruda bulunabilecekler 58
(1) Gerçek kişiler (persons) 58
(2) Hükümet dışı kuruluşlar (non-governmental
organisations) 60
(3) Tüzel kişiliği olmayan kişi grupları (group of individuals) 62
b. Mağdur (victim) kavramı 63
(1) Doğrudan mağdur (direct victim) 63
(2) Dolaylı mağdur (indirect victim) 64
(3) Potansiyel mağdur (potential victim). 64
(4) Mağdurun ölümü 65
B. Başvurunun Karşı Tarafı: Sözleşmeci Devletler 67
1. Taraf Devletlerin Negatif Yükümlülüğü (Negative Obligation) 67
2. Taraf Devletlerin Pozitif Yükümlülüğü (Positive Obligation) 68
3. Pozitif Yükümlülüğün Bir Sonucu: Sözleşme’nin Yatay Etkisi (Horizontal Effect of the Convention/Drittwirkung) 72
III. MAHKEMENİN KONU YÖNÜNDEN YETKİSİ (RATIONE MATERIAE) 74
IV. KONU YÖNÜNDEN YETKİYLE İLİŞKİLİ ÖZEL BİR DURUM: OLAĞANÜSTÜ HÂLLERDE YÜKÜMLÜLÜKLERİ ASKIYA
ALMA/AZALTMA (DEROGATION IN TIME OF EMERGENCY) 78
A. Yükümlülükleri Askıya Alma Koşulları 79
1. Savaş veya Ulusun Yaşamını Tehdit Eden Başka Bir Genel Tehlikenin Varlığı (war or other public emergency
threatening the life of the nation) 80
2. Önlemlerin Durumun Kesinlikle Gerektirdiği Ölçüde Olması
(measures strictly required by the exigencies of the situation) 81
3. Alınan Tedbirlerin Uluslararası Hukuktan Doğan Başka Yükümlülüklere Aykırı Olmaması (such measures are not
ınconsistent with its other obligations under ınternational law) 83

B. Askıya Alınamayacak Haklar (Non-Derogable Rights) 84
C. Uyulması Gereken Usule İlişkin Yükümlülükler (the Notification Requirements) 86
V. MAHKEMENİN ZAMAN YÖNÜNDEN YETKİSİ (RATIONE TEMPORIS) 87
MAHKEMEYE BAŞVURU VE BAŞVURULARIN İNCELENME USULÜ. 91
I. DEVLETLERARASI BAŞVURU VE İNCELEME USULÜ 92
II. BİREYSEL BAŞVURU VE İNCELEME USULÜ 94
A. Başvuru Formunun Doldurulması 94
B. Başvuruların Karar Verilmek Üzere İlgili Birimlere Gönderilmesi 96
1. Tek Yargıç Önünde Uygulanan Usul 97
2. Komite Önünde Uygulanan Usul 98
3. Daire Önünde Uygulanan Usul 99
a. Kabul edilebilirlik incelemesinde uygulanan usul 99
b. Esas incelemesinde uygulanan usul 101
4. Büyük Daire Önünde Uygulanan Usul 102
III. GEÇİCİ TEDBİR (INTERIM MEASURES) TALEBİ VE İNCELEME USULÜ 103
a. Koşulları 104
b. Gerekli Bilgiler 105
c. İletilme Usulü 105
KABUL EDİLEBİLİRLİK İNCELEMESİ (EXAMINATION OF ADMISSIBILITY) 111
I. DEVLETLERARASI VE BİREYSEL BAŞVURULAR İÇİN ORTAK KOŞULLAR 111
A. Başvurunun Sözleşme İle Bağdaşır Nitelikte Olması 111
B. İç Hukuk Yollarının Tüketilmesi 112
C. Başvurunun 6 Aylık Süre İçinde Yapılması 120
II. BİREYSEL BAŞVURULAR İÇİN ARANAN DİĞER KOŞULLAR 122
A. Başvurucunun Kimliğinin Belli Olması 122
B. Başvurunun Daha Önce Mahkeme Tarafından İncelenmiş Bir
Başvuru ile Esas İtibariyle Aynı Olmaması 124
C. Başvurunun Uluslararası Diğer Bir Soruşturma veya Çözüm Merciine Daha Önce Sunulan Meseleyle Esas İtibariyle Aynı
Olmaması 125
D. Başvuru Hakkının Kötüye Kullanılmaması 127
E. Başvurunun Açıkça Dayanaktan Yoksun Olmaması 129
F. Başvurucunun Önemli Bir Dezavantaj Yaşaması 133

ESAS İNCELEMESİ (EXAMINATION OF MERITS). 139
I. MAHKEMENİN ESAS DENETİMDE KULLANDIĞI YORUM YÖNTEMLERİ
VE İLKELER 139
A. Lafzi Yorum (Textualism) 142
B. Sübjektif Amaçsal Yorum (Intentionalism) 147
C. Yaşayan Belge Doktrini (the Living Instrument Doctrine): Dinamik ve Gelişimci Yorum Anlayışı (Dynamic and Evolutive
Approach) 149
D. Özerk/Otonom Kavramlar Doktrini (Autonomous Concepts Doctrine) 153
E. Üç Aşamalı Test (The Three-Part/Triple Test) 156
1. Müdahalenin Yasayla Öngörülmesi (Prescribed by Law/in Accordance with the Law): Yasallık 158
2. Meşru Amaç (Legitimate Aim) 161
3. Demokratik Bir Toplumda Gereklilik (Necessary in a
Democratic Society) 165
a. Demokratik toplum (Democratic society) 166
b. Gereklilik (Necesity) 168
(1) Zorlayıcı bir toplumsal ihtiyaç (a pressing social need) 169
(2) Orantılılık (proportionality) 171
F. Takdir Marjı Doktrini (Margin of Appreciation Doctrine) 176
1. Terim Sorunu 176
2. Doktrinin Dayandığı İlkeler 178
a. Taraf Devletlerin egemenliğine saygı 178
b. İkincillik (subsidiarity) ilkesi 179
c. Kültürel farklılıklara saygı ilkesi 181
3. Takdir Marjı Doktrininin İçtihadi Kökleri 186
4. Marjın Genişliğinin Tespitinde Kullanılan Ölçütler 188
a. Hakkın niteliği ve ilgili kişi için önemi 189
b. Müdahalenin niteliği ve müdahale ile ulaşılmak istenen amaç 191
c. Avrupa konsensüsü (European consensus) 192
II. MAHKEMENİN ESAS DENETİMİNDE KULLANDIĞI BAZI ÖZEL USULLER 193
A. Pilot Karar Usulü (Pilot Judgment Procedure) 193
1. Pilot Karar Usulünün Gelişim Süreci 194
2. İlk Pilot Karar: Broniowski v. Poland 196
3. Uygulamadan Mevzuata: İç Tüzük Değişikliği 198

4. Pilot Karar Usulünün İşleyişi ve Kararın Ayırt Edici Özellikleri 198
5. Pilot Kararların İcrası 202
a. Taraf Devlet’in pilot kararı etkili bir şekilde uygulaması 203
b. Taraf Devlet’in pilot kararın gereklerini etkili bir biçimde
yerine getirmemesi 204
6. Yarı Pilot Karar (Quasi/Semi Pilot Judgment) 207
B. Dostane Çözüm Usulü (Friendly Settlements) 209
1. Anlaşmaya Varılması 211
2. Anlaşmanın Mahkeme Tarafından Kabul Edilmemesi 212
3. Teklifin Başvurucu Tarafından Reddedilmesi ve Tek Taraflı Deklarasyon 213
MAHKEME KARARLARI 215
I. KABUL EDİLEBİLİRLİĞE İLİŞKİN KARARLAR 215
II. ESASA İLİŞKİN KARARLAR 216
III. ADİL TAZMİN KARARLARI (JUST SATISFACTION) 217
IV. KAYITTAN DÜŞÜRME KARARLARI (STRIKING OUT APPLICATIONS) 222
A. Başvuru Sahibi Davasını Takip Etme Niyetinde Değilse 223
B. İhtilaf Çözümlenmişse 223
C. Başvurunun İncelenmesinin Sürdürülmesi İçin Haklı Bir Neden Yoksa 224
V. YORUM KARARLARI (INTERPRETATION OF JUDGMENTS) 226
VI. GÖZDEN GEÇİRİLME TALEBİ ÜZERİNE VERİLEN KARAR (REQUEST
FOR REVISION OF JUDGMENT) 227
VII. KARARLARDAKİ HATALARIN DÜZELTİLMESİ (RECTIFICATION OF
ERRORS IN DECISIONS AND JUDGMENTS) 229
VIII. DANIŞMA GÖRÜŞÜ (ADVISORY OPINION) 230
KARARLARIN (JUDGMENTS) BÜYÜK DAİREYE GÖTÜRÜLMESİ 235
MAHKEME KARARLARININ KESİNLEŞMESİ, BAĞLAYICILIĞI VE İNFAZI 237
I. KARARLARIN KESİNLEŞMESİ 237
II. KARARLARIN BAĞLAYICILIĞI 238
III. KARARLARIN İNFAZININ DENETLENMESİ 239
KAYNAKÇA 243
DİZİN 269